Замислете еден ѕид. Сив ѕид од кој било град во Македонија прекриен со графити, ѕид што ги памети сите слоеви на времето, сите генерации што оставиле свој белег на него. Токму таков е новиот плакат на Арно.мк, насловен „(Скоро) дефинитивен времеплов – СК/МК графити екипи (1995-2025)“ – своевиден родослов на скопската и македонската графити сцена што ги открива слоевите на една богата урбана култура која се развивала три децении.
Плакатот во целост можете да го видите тука!
Од панк до уметност: раѓањето на сцената
Скопје се буди со први графити во доцните седумдесетти – гневни панк пароли, навивачки слогани, лични пораки, политички изјави… Но, вистинското раѓање на графити културата во модерна смисла доаѓа со скејтборд бранот во 1995/96 година, кога се формира BIOSQUAD – првата организирана графити екипа. Еден од првите и најпрепознатливи тагови бил „Skopje hardcore“ (SK/HC), инспириран од симболот NYHC (New York Hardcore).
Интересно е дека (според Владимир Трајановски) можеби првиот „арт графит“ во Македонија се појавува во Охрид уште во 1987 година, дело на COOL BOYS (DTM, GMP, dazy, Crazy). Иако постоеле и други изолирани обиди, како на групата Зеро од 1985 година, за формален почеток на сцената се смета 1995/96 година. Овие први обиди се документирани на првите дигитални платформи посветени на графити културата – risk.com.mk (2000-2004) и comeclean.com.mk (2004-2014).
Првата генерација: пионерите на уличната уметност (1995-)
Во 1995 година Мате, Жарир и Сашо цртаат пароли и доаѓаат на идеја да оформат група. 1996 година е клучна – тогаш го создаваат првиот вистински графит „Скопје“ зад старата железничка станица и ја форираат екипата Biosquad. Првата генерација донесува имиња што ќе станат легенди: Мате (пионер на скејтбординг сцената), Жарир, Сашо, Boris (AFA/FPO), Alpin, IFo, Senik (Iko), Davor NSK. Тука се и Хром (подоцна познат како BNE), Драш, SRK, Мачка, Indog, CK, DAOR, Strajk, Jazz 83, Sense, Darkstar, Crime, Terk, Mas PSILA.
Некои од овие уметници оставиле особено длабок печат. Strajk, познат и под таговите како Stres, Struja, Domin, Dominus, Jason и MDK, станува клучна фигура што го поврзува графити движењето со хип-хоп културата и го развива Throw-Up стилот како посебна графити форма. ХРОМ (BNE) го пробива патот кон меѓународната сцена, појавувајќи се во светски графити публикации.
Davor NSK (кој црта од 1996) е организатор на првиот графити настан во Македонија, „Цртежите стануваат реалност“ во 2000 година.
Екипи што ја обликуваа сцената
Скопските господари на графитот/СГ2 (подоцна OKS/ОКС) се формираат околу 1996 година, со членови како ДРАШ (1312), Александар Стојоски-Сликар и Владимир Јаревски-Дуко. Нивната трансформација во OKS/ОКС со Драш, Миле SRK и M.D./Мачка ја означува една од најзначајните екипи во историјата на македонската графити сцена.
BioSquad минува низ неколку значајни инкарнации. BioSquad#2 (1998) ги вклучува Мате, Жарир, Сашо, Alpin и BORIS (FPO/AFA). Интересно е дека Борис подоцна прави прва изложба на графити во галерија, а неговиот таг FPO (Forever Positive Obsessed) од 2003 година го презема Васко Атанасоски за својот бенд FPO (подоцна Bernays Propaganda). BioSquad#3 (1999) донесува нова постава: IFO (кој преминува од URBAN BASTARDS), Жарир, Сашо, Alpin, IKO (senik) и PSILA – последната призната како “најсериозна цртачка во Македонија” во меѓународната публикација “Graffiti women: street art from five continents” (2006).
Охридската сцена: бранови на креативност
Охрид развива своја уникатна графити култура. Во 1998 се појавува MOLERI со Vlaki (Shef/SHF), Филип Четкар и Зоран, паралелно со DAGGA – првата женска графити екипа составена од Билјана, Милена, Марија и Катерина. Следат NZS во 1999 со Номче (Џуле, Canonball), Зоран (ZM, NZS, tEAr, Shuma, Cista) и Славчо Баче (Moof, SB). Кон крајот на 1998 или на почетокот на 1999 година се појавува Medo, единствен кој црта самостојно.
VUDU SEKTA се формира околу 2000 година, обединувајќи ги талентите на Павел (Vudu), Оли Човечено, Никола (Попе), Бојан Цингул и Дени. Павел (Vudu) паралелно работи и со својот другар Цвете, се потпишуваат како GEGE FRKA.
Следната година, екипата NZS се спојува со Павел (Vudu), Medo и Vlaki (Shef/SHF) и се создава OH-CR (Ohrid Crew), последната графити група во Охрид до денес. Иако по 2001 година не се појавуваат нови екипи, индивидуални уметници како Gladwin/Ziro (2008-2014), Demo (2009-2017), Cigi (2016-), ALK (2019-) и Dzoce (2021-) ја одржуваат сцената жива.
Втора генерација: нов милениум, нови стилови (2005-)
Околу 2005 започнува нова ера со имиња како HIVER (Pig Hands), NAME/NAMELESS, Ruki Chuki, Флим, NAK 47, TAC, SMILE, APSOLUT, KING, HARD и TATE. Оваа генерација носи значајна стилска еволуција, делумно оддалечувајќи се од “валканиот” уличен стил на првата генерација кон почисти форми на изразување, вклучувајќи стикери и просторни интервенции.
Tac/Tacizam и Smile/Rain, заедно со NAME во Кавадарци, ја формираат првата група од оваа генерација околу 2006 година наречена UNC (Urban Ninjas Crew). Следната година во Скопје се формира CND-DMT со NAME, KAMP (DMT), Pig Hands и Nak47, додека HIVER и Nak47 дејствуваат и како 26 CREW.
Регионално ширење и нови движења
Периодот 2007-2010 донесува значајни имиња како Вутар, Катма, NONE (The John) и Трендо. Куманово развива своја вибрантна сцена од 2005 година со уметници како Hiver и Bold. Кон 2008 се јавува и цртачка со таг Morbid. Посебно значаен е придонесот на Trendo, DEJS (Molerajj) и Skidar преку формирањето на Форма Куманово и организацијата на Графити Фест Куманово.
Струга исто така има своја уникатна приказна, започнувајќи од 2001 година со уметници како Горан Ристовски, Petar STL и SAIKO. Особено е значајно движењето Љубеизам на уметникот Љубе Алексовски, кој со млади уметници создава мали мурали и графити низ градот од средината на деведесеттите години на минатиот век до раните 2000-ти.
Графити шоп Хром: нова ера за сцената
Отворањето на Графити Шоп Хром во 2010 година означува пресвртница. Овој прв графити шоп во Македонија станува повеќе од место за набавка на материјали – таа е центар за собирање на сите генерации графити уметници. Овој период донесува нов бран на таленти: Inna Nameless, DARMA, MIKS, TAMA, DREADPEN, GISH, ASHE, CORN, RASH, SPUN, SINIK, WOO, MONTE, DIG, WENI, TURK, CEN, BSK, SLICK, Jane, Сенсе, Вандал/Долар. Голем број од нив се активни и денес, многу станале успешни и во други полиња како арт или креативни директори, тату-аристи или муралисти, а некои имаат и сопствени брендови (како DREADPEN).
Третата генерација и современата сцена (2015-)
Од 2015 година, сцената доживува нова ренесанса со имиња како DEJS, TAMA, Shuma, Zork31/Зорк, MG. MORGAN, ЕSIEM, ARIS, LOPOV, SNEJK, BUSK, RUBIK, BONUS, DELIRIUM, CRIS, Ziper, Zip, Poked, Skar, Corn, Side, Smut/Смут, Ozbek, Dejs/Дејс, Crime/Крајм, Thug, NoesOne, Viso, Ciscoеspinar, Kute Cobain, GoSpot, BM3 и други.
2017 година е особено значајна со формирањето на ЕШТ/163 (Арис, Лопов, Снејк, Буск, Рубик, Бонус, Крис, Делирум) и ЕБСФ во Скопје – уникатна мешавина на графити уметници и рапери како Дарма/Darma, PACK/Rask, Worm, Вутар, Мајк и Маљо. Подоцна Микс и Дарма преминуваат во екипата ПСЖ. Во Битола, екипата Hybrid Minds (None, Vladic, Zool) додава нова димензија на сцената – и одлични мурали!
Една од најновите екипи е реинкарнацијата на екипата UNC, млади дечки кои го преземале името на екипата и почнале да цртаат заедно околу 2020 година во Кавадарци. Членовите се JANE, Mars, Burek/Kerub, Piper, Nola/Alone/Srba, Borat и Monk. Овие имиња се почесто се среќаваат на улиците на Скопје.
Зачувување на наследството
Во 2024, Арно.мк ја создава групата Графит.мк на Фејсбук, претворајќи ја во дигитална архива и мапа на графити култура. Плакатот кој ви го преставуваме тука е резултат на интензивно едногодишно (макотрпно!) истражување на Берт Стајн. Информациите се последица на цела година собирање податоци, фотографирање, разговарање со цртачи, пребарување по сајтови кои веќе не постојат со помош на Wayback Machine, пребарување архиви за речиси непостоечка литература на тема графити во Македонија.
Речиси цела 2024 година се собирани информациите за цртачите и сцената, а на систематизација интензивно е работено два месеци. Во овој процес најмногу помогна Хром, кој не е само значајно име за македонската сцена, туку и безмилосен критичар! Без неговата помош овој плакат не би постоел.
Најголема помош за делот околу Охрид ја даде Владимир Трајановски (Vlaki a.k.a. Shef/SHF, познат како Valdamarr Sveinaldsson). Всушност, целиот дел за Охрид е негова заслуга! Цртачот Јане даде информации за младата сцена во Кавадарци, а скромниот (незнаен, а сезнаен!) Иво Ј. беше подготвен да помогне секогаш! И многу други имиња од сцената дадоа значајни информации, како FPO/TUBE, ДРАШ (за ОКС), Вутар (за ЕБСФ) RASK (за ЕБСФ и ПСЖ), Флим, PSILA, GoSpot, Младен Трендевски – Трендо (Куманово), Горан Ристовски (за Струга). Уметникот Јане Теохаревски и неговите писанија беа извор на информации за графитите пред 1990-та (нешто што е многу ретко и значајно!). Авторот на текстов веројатно заборави некое име, но за овој плакат и се заблагодарува на целата графити сцена!
Создавањето на овој “времеплов” не беше лесно – графити екипите се често неформални, флуидни, со нејасни граници на членство. Но, токму оваа органска природа на движењето ја прави оваа приказна уште поавтентична. Плакатот останува како сведоштво за една живописна урбана култура што продолжува да се развива и да го обликува идентитетот на македонските градови.
2025 година и понатаму: институционализација или нов бунт?
Од она што го гледаме последниве години, графити уметноста доживува значителна трансформација. Некогашната бунтовна форма на изразување постепено се формализира – општините и институциите поддржуваат сѐ повеќе мурали, а уличната уметност станува дел од официјалната културна понуда на градовите. Оваа институционализација на графити културата носи свои предности – поголема видливост, финансиска поддршка и општествено признание за уметниците. Но, истовремено се поставува прашањето: дали се губи автентичниот дух на бунтот и слободното изразување?
Останува да видиме дали новата 2025 година ќе донесе нова, четврта генерација цртачи која можеби ќе се побуни против ова движење и ќе создаде целосно нов правец во македонската графити култура. Можеби токму оваа формализација ќе биде искра што ќе запали нова креативна графити револуција.