Оваа статија е базирана на официјални податоци од Observatory of Economic Complexity (OEC), според кои во 2023 година Македонија извезла автобуси во вредност од 203 милиони долари кон САД, што претставува речиси 75% од вкупниот извоз во оваа земја. Иако не сме економски експерти, се потпираме на доверливи извори за да ги изнесеме нашите претпоставки за тоа каква врска ова може да има со новите тарифи од 33% кон македонскиот извоз.
На 2 април 2025 година, американскиот претседател Доналд Трамп објави нова трговска политика наречена „Ден на ослободување“ (Liberation Day Reciprocal Tariffs), која воведе тарифи на увозот во САД со цел да се заштитат американските индустрии и да се намали трговскиот дефицит. Оваа политика вклучува основна тарифа од 10% на сите увози, плус дополнителни „реципрочни“ тарифи за одредени земји, засновани на проценетите трговски бариери што тие ги наметнуваат на американските производи.
Македонија се соочува со вкупна тарифа од 33% (10% основна + 23% реципрочна), што е повисоко од некои други земји надвор од ЕУ, како Косово, Албанија и Црна Гора (сите со 10%), па дури и од самата Европска Унија (20%). Но, зошто?
Зошто Македонија плаќа повисоки тарифи и каква улога игра во оваа ситуација белгиската компанија за производство на автобуси Van Hool?
Што се тарифите наречени „Ден на ослободување“?
Новата политика на САД има за цел да ги „изедначи“ трговските услови со другите земји. Основната тарифа од 10% важи за сите увози, но реципрочните тарифи се пресметуваат врз основа на проценетите трговски бариери (царини, субвенции, регулаторни ограничувања) што една земја ги наметнува на американските производи. САД ја проценува оваа бариера, ја дели на половина и ја додава на основната тарифа од 10%. На пример:
- Македонија: 33% вкупна тарифа (10% основна + 23% реципрочна), што значи дека САД проценува дека нашите трговски бариери на американските производи изнесуваат 46% (46% ÷ 2 = 23%).
- Косово, Албанија, Црна Гора: 10% (само основна тарифа), што укажува на многу ниски проценети бариери (околу 1,5%–3%).
- Европска Унија: 20% (10% основна + 10% реципрочна), со проценета бариера од 20%.
Овие тарифи стапија на сила на 5 април 2025 за основната тарифа и на 9 април 2025 за реципрочните тарифи, а веќе предизвикаа загриженост за економските последици, особено за земји како Македонија, чии извозни производи сега се поскапи на американскиот пазар.
Дали Македонија навистина и наметнува трговски бариери на САД од 46%?
Податокот дека Македонија наметнува трговски бариери од 46% не е директно потврден од официјални извори, туку е изведен од американската политика за реципрочни тарифи.
САД проценува дека Македонија наметнува бариери од 46% на американските производи, бидејќи нејзината реципрочна тарифа од 23% се пресметува како половина од проценетата бариера (46% ÷ 2 = 23%).
Оваа проценка не значи дека Македонија буквално има царина од 46% на сите американски производи, туку дека САД ги зема предвид сите трговски бариери (царини, субвенции, регулаторни ограничувања, па дури и можни ефекти од валутата) и ги квантифицира како еквивалент на 46% царина.
- Кон кого се наметнуваат овие бариери? Овие бариери се однесуваат на американските производи што се увезуваат во Македонија. САД извезува 257 милиони долари во Македонија (2023 година), вклучувајќи производи како лабораториска керамика (23,9%), машини (23,2%) и хемиски производи (15,3%) (според Observatory of Economic Complexity). САД смета дека Македонија наметнува пречки за овие производи, на пример преку субвенции за локални индустрии (како за Van Hool) или преку повисоки царини на одредени американски стоки.
- Реални царини на Македонија: Според податоци од Светската трговска организација (WTO) за 2023 година, Македонија има просечна царинска стапка од околу 7% на увозот од сите земји, вклучувајќи ги САД. Оваа стапка може да варира по сектори – на пример, за машини или возила (клучни американски извозни производи), царините може да бидат повисоки, околу 10%–15%. Но, САД не гледа само на царините, туку и на нецарински бариери, како субвенции за фабриката на Van Hool во Скопје, што може да се сметаат за еквивалент на 30%–40% царина, што го зголемува вкупниот „проценет“ ефект до 46%.
- Точност на податокот: Податокот од 46% е проценка на САД, а не официјална царинска стапка на Македонија. Белата куќа не објави детална методологија за тоа како го пресметала овој процент, па останува одредена нејасност. Сепак, со оглед на тоа што тарифата од 33% е потврдена од официјалниот графикон на Трамп (објавен на 2 април 2025), можеме да заклучиме дека САД навистина проценува бариери од 46% за американските производи.
Зошто Македонија има повисоки тарифи?
Иако Македонија е мала економија (БДП од 14,8 милијарди долари во 2023, според Светска банка), нејзиниот извоз во САД изнесува 273 милиони долари во 2023 година, од кои 74% (203 милиони долари) се автобуси (според Observatory of Economic Complexity).
Година Вкупен извоз во САД (милиони долари) Извоз на автобуси (милиони долари) Процент на автобуси 2023 273 203 74%
Битна забелешка: OEC како главен извор на овој податок, ги агрегира податоците на ниво на земја, не ги дели по компании, но базирано на информации од вести, Van Hool е главен производител, што значи дека овие 203 милиони долари веројатно се однесуваат на нивното производство.
Van Hool, белгиска компанија, има фабрика во Скопје од 2014 година, специјализирана за производство на моторни автобуси за американскиот и канадскиот пазар, дистрибуирани преку ABC Companies во САД. Ван Хол има околу 4.100 вработени ширум светот, повеќето од нив на производствените локации во Конингшоикт и Скопје.
Да се навратиме, извозот од 273 милиони долари е значително повеќе од извозот на Косово (2,5 милиони долари), Албанија (5,1 милиони долари) и Црна Гора (1,8 милиони долари). Еве зошто Македонија се соочува со повисоки тарифи:
- Van Hool и извозот на автобуси
Главниот производител на автобуси во Македонија е белгиската компанија Van Hool, која од 2014 година има фабрика во Скопје, специјализирана за производство на автобуси за американскиот и канадскиот пазар. Овие автобуси, дистрибуирани преку американската компанија ABC Companies, се директна конкуренција на американските производители како Gillig и New Flyer, кои вработуваат околу 30.000 работници (според American Public Transportation Association). САД веројатно гледаат на овие автобуси како закана за својата индустрија, па затоа наметнаа повисока тарифа за да ги направат поскапи и помалку конкурентни на американскиот пазар. - Проценети трговски бариери
САД проценува дека Македонија наметнува трговски бариери од 46% на американските производи, што е многу повисоко од Косово, Албанија и Црна Гора (1,5%–3%) или дури и од ЕУ (20%). Оваа висока проценка веројатно се должи на субвенциите и даночните олеснувања што Македонија ги нуди на Van Hool. На пример, фабриката на Van Hool се наоѓа во Технолошко-индустриската развојна зона (ТИРЗ) во Скопје, каде странските инвеститори добиваат 10-годишно ослободување од корпоративен данок (според податоци од ТИРЗ). САД може да ги смета овие мерки за трговска дисторзија, еквивалентна на висока царина, што ја зголемува проценетата бариера. - Голем извоз во една индустрија
За разлика од Косово, Албанија и Црна Гора, чиј извоз во САД е мал и разновиден (текстил, земјоделски производи), Македонија има концентриран извоз во автобуси. Ова ја прави земјата повидлива цел за американската политика, која е насочена кон заштита на специфични индустрии. Додека ЕУ извезува 576 милијарди долари во САД, нејзиниот извоз е разновиден (автомобили, машини, фармацевтски производи), па затоа добива пониска реципрочна тарифа. Македонија, со фокус на автобуси, е полесна цел за повисока тарифа. - Геополитички фактори
Косово, Албанија и Црна Гора имаат посебен геополитички статус за САД. Косово е приоритет поради американската воена база Камп Бондстил и поддршката за неговата независност. Албанија и Црна Гора се членки на НАТО и клучни сојузници во регионот. Македонија, иако е членка на НАТО од 2020 година, нема толку силна стратешка улога, па САД можеби чувствуваат помала потреба да и понудат поволни трговски услови. Дополнително, блиските врски на регионот со Србија (која има тарифа од 37%) може да влијаат на американската политика кон Македонија.
Како ова влијае на Македонија?
Тарифата од 33% додава 67 милиони долари на трошоците за извоз на автобуси од 203 милиони долари, што може да ги намали профитите на Van Hool или да ја намали побарувачката за македонски автобуси во САД – што е можно да е целта на чекорот на Трамп.
Ова може да има последици за економијата на Македонија, особено за работните места во ТИРЗ Скопје, каде Van Hool вработува локални работници. Дополнително, ако Van Hool одлучи да го премести производството на друго место за да избегне тарифи, Македонија може да изгуби важен извор на извоз и инвестиции. Сепак, освен работните места, бидејќи компанијата е регистрирана во Белгија, прашањето е колку навистина македонската економија има „ќар“ од неа.
Заклучок
Повисоките тарифи за Македонија во споредба со Косово, Албанија, Црна Гора, па дури и ЕУ, се резултат на нејзиниот значителен извоз на автобуси, предводен од Van Hool, и на проценетите трговски бариери што САД ги поврзува со субвенциите за оваа компанија. Додека малите економии како Косово и Албанија добиваат поблага тарифа поради нивниот низок извоз и геополитичка важност, Македонија е цел поради конкуренцијата што нејзините автобуси ја создаваат за американската индустрија. Оваа ситуација ја нагласува потребата од внимателно управување со трговските политики и инвестициите за да се избегнат вакви економски предизвици во иднина.
Сепак, ќе признаеме дека прашањево треба да се доиспита, бидејќи Македонија, иако има голем извоз на автобуси според наши стандарди, таа не е ни блиску до големите играчи како Кина, Турција, Јапонија итн.
ПС: Парадоксот во целата ситуација е дека Македонија НЕМА автобуси за јавен превоз!