Нов ден – нови предизвици (ако не знаете кој е „стариот ден“, клик-тук!. Се будам со затнат нос, грло шмиргла, глава што тропа к’о железничка рампа и температура (врска немам колку, немам ни топломер). Пет-шест обиди да станам (отвори очи, па ctrl+alt+del). Успех на седми. Мисијата продолжува. Велес ме чека. Ридови ли се ридови, новинарски маки големи!
„Мало мовче“, кеј и кајаци
Железниот пешачки мост ме гледа како сцена од познат филм. Велешани го нарекуваат „Стариот мост“, „Мало мовче“; не е Железничкиот (тој е друг, ќе го посетам подоцна). Првпат изграден 1863 година (тогаш дрвен). Ми буди сеќавања на Сараево, мојот роден град. Мостовите како шевови на историјата.
Застанувам до пругата, зад трговскиот со 4 маркети (види текст 1). Како да ја поминам? Со крајот од окото гледам луѓе што излегуваат к’о кртови од некаква дупка. Ете го, тунелчето под шините, како таен премин кон другиот дел од градот.
Кога таму – избледен Драш (графити-легенда на скопската сцена). Радости (к’о да гледам стар пријател во туѓ град). Во тунелот, графити што некогаш имале форма и колорит, сега пречкртани и прегазени од времето. Надвор, пред мостот – дрвено-железна статуа на некаков машко-женски дуалитет (Гугл не помага!).
Под мостот – кеј што нагло завршува од двете страни; потпорниот ѕид половично нов, половична приказна (гуглам – реконструкцијата трае со години…). Убави и големи стари куќи на кејот. Некои реновирани, некои во распаѓање. Одеднаш: двајца кајакари во водата. Им мавтам, тие ги креваат веслата.
Се качувам на мостот. Сликам кадар со Саат-кулата во позадина, градежни машини во прв план – минатото и иднината во иста сцена. Ми текнува! Вадам стикери од ранецот. Залепувам еден направен според графит на Хром (важен графити лик, газда на првиот СК графити-шоп, од 2010). Неговиот графит кај ОУ „Коле Неделковски“ беше заменет со аматерски нарачан мурал за Благоја Дрнков – далеку послаб. Стикерот ми е мини-реванш на заборавот.
Од другата страна: анархија на кејот (и една убава контрадикција)
Од мостот гледам ThrowUp-ови на другата страна на кејот – трчам таму. Под мостот – ѓубре, хаос, политички графити. Првпат во Велес гледам „скопски сцени“. Главниот град уште на железничко-автобуската станица ги пречекува туристите со ѓубре (во Велес треба малку да се потрудиш да го најдеш). Сликaм сѐ. Има доста графити. Колку што е долг ѕидот, а не е многу. За некој навикнат на километарските потпорни ѕидови на кејот во Скопје, малку е.
Графити на кејот од левата страна на Вардар
Над кејот – уште неколку графити, претежно имиња и еден „H+C Fack the Police“. Некој млад панкер испишал правописна грешка со целосна намера: порака + младост = бунт. И токму тука, модернистичкиот споменик на гемиџиите: „Се арчиме за Македонија“ (колку длабоко живее тоа во мене!). Два анархистички еха – едниот излезен од спреј, другиот извајан во метал.
Пазарен ден: друга страна на градот
На чекор од мостот атмосферата се менува како филмски жанр. Другата страна – центарот помеѓу Градскиот саат, споменикот „Војводата на коњ“ и тој на Кочо Рацин, храмот итн. изобилува со „Скопски сцени“ (insert сцени од кој било ново-капиталистички град). Оваа страна е поавтентична и живописна – уличен пазар, пилјари, лимени „бутки“ (Скопје во минатиот век), натписи со стара типографија, стари дуќани што повеќе не работат. Зад една бутка – огромен љубовен графит; реалност и романтика. Балканска математика.
Налетувам на ООУ „Панко Брашнаров“: со табла за штрајкот на учениците во 1942 година против бугарскиот окупатор. Сликам внимателно, да не фатам по грешка некое дете. Едно љубопитно момче ми дише во тил: – „Што правиш?“ – „Сликам.“ – „Што?“ – „Згради, куќи, улици…“ Не му е јасно, другарче го довикува – шмиргла, го нема.
Сцени од улицата, пазарот, дуќаните, училиштата…
Куќа на Аликара/Апасиеви: беговска сенка, државно скеле
Се качувам по уличките (Велешко маало? Можеби.) Староградски куќи во реставрација (радости!), други паднати или во паѓање (жалости!). Некои „реставрирани“ со ПВЦ врати и прозорци, други со голи блокови – материјалите на денешнината се често алергични на вчерашниот дух (камо да беше обратно!).
Куќа со табла „Внимание – градежни активности“. Ја сликам од сите агли. Подоцна, во разговор со Наташа А. (од Blen.mk) дознавам дека сум ја сликал куќата на Апасиев, лидерот на партијата Левица, по потекло од Велес. (Гугл ми помага: Средина на XIX век, беговска куќа, подоцна купена од бавчованџијата Аликара, па Апасиеви. Државата ја „реставрира“ со години. Скелиња има, напредок – нема.) Близу – прекрасна куќа на ул. „Јован Наумов Алабакот“ од 1868 година, растителни орнаменти на симсовите. Да беше во Италија ќе беше преплавена од туристи со селфи стикови, како трски од езеро. Овде – јас, воајер на туѓи куќи, врати, прозорци и чардаци, пресекуван со (понекогаш љубопитни, често остри) погледи на жителите.
„Што сликаш?“: мали судири, големи вистини
Се упатувам длабоко по ридовите и тесните сокаци. Се губам по уличките. Со секое ново свртување – некоја нова, интересна градба. Некои куќи на изумирање, други одамна исчезнати, само шут како сведок на некогашниот живот. Сликам една. Излегува една жена:
– „Што сликаш?“ ме прашува. Тонот е поразличен од тој на детето. Неговиот е љубопитен. Нејзиниот е непријателски.
– „Стари куќи, прозорци, врати…“
– „Па, тоа е шупа! Што има тука интересно?“
– „Ќе ја бришам сликата ако ви пречи“. Таа ми покажува погоре: „Онаа сликај ја, распаднатата.“
– „Ја имам сликано.“ одговарам, а таа продолжува: „Заминаа во Скопје, ја оставија така. Сега ќе падне и овој дел и ќе ја сруши и нашата.“
– „Штета. Во Скопје малку вакви куќи останаа – што не уништи земјотресот, го сотре урбанизацијата.“ Таа ме гледа сериозно, па се извинува: „Извини што ти кажав така.“
– „Ваш имот е, ваше право“, ѝ велам и се симнувам на главниот пат.
Врати, прозорци, знаци…
Железничкиот мост, ’рѓата и детското игралиште
Веќе сум капнат. Вирусот го зема арачот. Бензинската Лукоил над мене, а повисоко – муралот на влезот (си ветив дека ќе се вратам со фотоапарат да го сликам, но ќе го оставам за друг ден). Здогледувам голем железен мост кој како змија се витка кон другата страна – Железничкиот мост (стар 103 години, вели Гугл).
Мостот е зад една автомеханичарска работилница. Внатре тројца механичари. Двајца седат и гледаат во земја. Еден од нив стои и ме погледнува. Зад работилницата се открива огромна ’рѓосана конструкција: индустриска поезија во целата нејзина величина. Знак: „Забрането движење по пруга на железничкиот мост“. Лепам неколку стикери на мостот (микро-трансфер на духот на Скопје – му треба ли на Велес, и кој ми даде право!?). Под мостот – модерно игралиште, патека, реквизити. Браво, Велес – кога се сака, се може.
Враќање во Центарот, веднаш до Велешките јавори. Лепам уште малку стикери. На знакот пред пролазот на пругата – еден оставам за дома, еден за тука. Дали некој ќе ги забележи? Дали донесов дел од мојот град тука?
Стикери низ Велес
„Страда кафе“ и велешката филозофија „оди надолу“
Каснувам сендвич и се струполувам на креветот. Затворам очи – пет минути, но мозокот ми лута. Дали ја пропуштив куќата на Јордан Хаџи-Константинов Џинот на левата страна на реката Вардар? Рипам од креветот – мисијата не е готова.
13:00, топло макијато во Страда Кафе. Имам неколку „работни места“ по кафулињата во Скопје, во Велес тоа е ова место. Седнувам да ги преточам белешките во приказни.
И пишувам на Наташа за совет за интересни локации. Дали да ја нарушам методологијата „Изгуби се во градот“? „Во Велес не можеш да се изгубиш. Само одиш надолу. Тоа е познат Велешки муабет.“ Дали мојот метод паѓа во вода? Сепак, дур не го најдеш патот (надолу) секако можеш да се изгубиш нагоре. Колку повеќе бараш врв, толку повеќе сфаќаш каде е коренот (дали се оправдувам?). Токму така направив од десната, а сега и од левата страна.
Чудни се градовите на Балканот. Се делат со реки (Скопје, Струга, Велес…) на оваа и онаа страна. Дали е тоа претерано едноставно сфаќање? Секогаш, на двете страни, постои „мешавина“: јазици, јадења, обичаи – турли-тава (La Macedonia!). Наташа ми дава неколку препораки, немам време да ги барам на мапа. Последен ден е од мојата блиц-посета, се надевам дека патот спонтано ќе ме однесе кон нив.
Назад преку „Мало мовче“: катакомби, анархија и графит „Тато, те сакам“
Се спуштам до подвозникот, овој пат под мостот за возила (Новиот мост, а не стариот како што вели статијата на Википедија!). Катакомби достојни за постапокалиптичен хорор. Едвај се протнувам. Графити. Повторно „F*ck the Police“ – Велес има анархо-вајб на претек (почнувам да го сфаќам Апасиев; но не ми се допаѓа неговиот националистички филм). И веднаш – демант. Едно срце мекичко напишало: „Тато, те сакам“ – од Кики. Прв ваков графит што го среќавам во моите графити-маратони. Се присетувам на ќерка ми кога беше мала. Стани, диши, насмевка. На железна порта – графит од мачка, го сликам за да се поместам, нозете цемент од чувства.
По Стариот мост, право угоре, маало што личи на Карпош; трафостаница со детски/поп-икони: Pokemon, Мики, Барт, „Boom“, „Cool“, „Never“, „Limits“, потпис „Gins“.
Графити
Се спуштам кон автобуската и Новиот мост – графит: „The past cannot be changed, the future is yet in your power“ (потпис: Артивисти – убаво изненадување). Патот и зеленилото кое води од станицата убаво, средено. Браво, Велес. Уа, Скопје.
15:30 – празни улици, дуќани затворени, нема жив човек! Се качувам пак до украсената куќа на „Јован Наумов Алабакот“ и повторно се губам по ридовите. Велес за мене е мапа што сама се исцртува.
„Маалата на Велес“ како мерна единица
„Мене Велес ми е поим за маала“, ми пишува Наташа. „Секое маало си има дух. Јас сум растена од левата страна, ја владеам. Тука е најдолгата улица, Вера Циривири. Куќата на Апасиеви е таму. Ако го следиш потокот спротивно, стигаш до Саботната вода.“
Ја нафрлам мојата идеја Urban Downhill Biking по сокаците – ако може во фавелите на Рио, зошто не и во Велес? Наташа не се согласува: „Лудаци!“ Јас, дете на 80-тите и Беемикс, ги бранам. Таа финишира: „Овие улици се правени за разминување на две магариња.“ Толку.
Ридови за магариња, не за луѓе?
Се протнувам низ две куќи толку блиски што со раширени раце ги допирам двете. Удолница над 45 степени. Над мене скали, личи на крај на свет. Дедо. Седи во гаража:
– „Горе е улица или приватен имот?“
– „Кого бараш?“
– „Не барам никого, само шетам.“
– „Ах… убаво е да шеташ…“ почнува старецот лекција по животопис: снимање вени, дискус хернија, 20.000 денари по приватни клиники во Скопје“. Едвај се движи, а нема точна дијагноза.
– „Нема веќе доктори никаде,“ заклучуваме, како и „Да не те фати зорт.“
Малку подолу, графити на Bulls, Pistons, Nuggets, Bucks (одма му праќам слика на син ми!); мини-дуќанче со југословенски шарм (во времето кога малите гратчиња во Македонија живееле). Ул. „Ристо Најдов Шајката“ – градот на дланка, ниско под мене. Една куќа со голема вергина на тремот ме гледа од височина.
Уште неколку детали од куќи и стрмни сокаци
Костурница: мини-Македониум, мини-месечина
Одлучувам да бидам „турист“ за момент: ќе одам до Костурницата (Наташа: „На Костурница оди на зајдисонце. И можеш да се качиш на неа.“) Но, по маалата очигледно не може да се стигне. Заморот достигнува максимум, вирусот ме цеди к’о крпче. Вода на мене и, обратно – барут во грлото.
Бројам: 147 скали покрај бензинската Окта (мини-депонија од десно, прва што ја гледам во Велес, во Скопје досега ќе видев десетици), потоа 187 скали до Костурницата. „160-и-нешто“, рече Наташа – блиску сме.
Костурницата е како мини-Македониум во Крушево. Се качувам на неа, таму е вистинската сцена: панорама на градот како на дланка. Се чувствувам како Малиот Принц на сопствен астероид. Зад објектот – детски цртеж на девојче. Ја замислувам Наташа како мала.
Костурница
Внатре не влегувам: по целото пентарење по најжешкото веројатно мирисам на планински јарец, а и не сакам да бидам „класичен турист“. Мозаиците на Лазевски ги оставам за другпат. Оној цртеж зад Костурницата е мојот Лазевски.
„Вулканизер Јовица“: типографија со сенка
Се симнувам до главната улица и ме мава натпис: „Вулканизер Јовица“. Старински фонт, сенка што игра по ѕидот внатре – светлина, контраст, букви, фотографска радост.
– „Што сликаш?“, го слушам истото по трет пат денес. Секој пат со различен тоналитет. Овој пат на(ј)силен. Се вртам – човек на клупа, намуртен. Газдата, веднаш сфаќам.
– „Малку е комплицирано да се објасни.“ Тој станува и се доближува непријателски: „Објасни, де“.
– „Е па, гледаш како сонцето удира во буквите и прави сенка на ѕидот?“ Тој гледа и се чуди. „Интересно е. И буквите се добри. Фонт, сенки – тоа.“
– „Аха… и?“ не е сосема убеден, додавам: „Е па ништо, уметничка фотографија“.
– „Аха. Јас сум газдата, затоа те прашав. А, од кај си?“
– „Скопје. Шетам тука и сликам стари куќи, дуќани.“
– „Оди горе, има стари турски и ѓупски куќи.“
– „Бев, ќе одам пак…. Интересен е натписот. Од кога е местово?“ се навраќам на неговиот дуќан.
– „Ех, сто години. Ама ќе го менувам натписот.“
– „Немој, автентичен е“, му велам. Ми одговора: „Морам, стаклото е скршено“
– „Барем го овековечив.“ Насмевка. Се поздравуваме.
На враќање мислам на местата што НЕ ги посетив по препорака на Наташа: „Црна Џамија“, уличката од влашката „Св. Богородица“ до „Св. Спас“, островот на Вардар – „Адата Јани Таш“… Можеби утре, пред заминување. Но телото, тотален shutdown. Јадам, паѓам во сон. Вечерна прошетка – „cancel“. Уште една мисла пред сон: Велес има стари градби затоа што не го срамнил земјотрес како Скопје. (Гугл ме исправа: имало два големи: 1405 и 1406 година). Сепак, историјата (природните сили?) понекогаш ги штедат градовите пред да бидат изградени сосема, за да има што да се види (и напише!).
Ден 3: заминување со Рацин во мисла
Попуштам под притисокот на замислените читатели и одам кај куќата на Кочо Рацин. По пат ја препознавам портата со број 13 и чешмата – веќе ми се документирани. Ул. „Кочо Рацин“ бр. 31. Стигнувам и сфаќам: ја имам сликано и неа, само ми се измолкнал знакот прекриен со бршлен „Сокаче на поезијата“. Ова е пример како треба да се реставрираат значајни куќи. Паралелен Велес во кој архитектурата би била пандан на Охрид (без езерото, ама со ридови).
Детали од спомен-куќата на Кочо Рацин
На портата пишува: „Работно време: вторник и петок 9–15 ч. Најавени посети – во секое време.“ Денот ми е „утнат“! Деца околу мене на телефони; едно пушта музика, другото вели „That’s not Snoop Dogg!“ Потоа српски скечеви со простачки хумор.
На работ на куќата тераса декорирана со ќупови; од другата страна – модерна метална тераса. Контраст што боли, но таква ни е реалноста на „преуредување“. Некои куќи се реновирани „старински“, други модернизирани, изградени одново со блокови. Улиците се толку тесни, куќите толку блиску што ако ја свртиш фотографијата – станува Ешеров лавиринт од кој ти се врти светот. И тоа ми се чини совршена метафора за Велес.
Се симнувам по стрмни скали, градилишта околу мене, излегувам карши Комерцијална банка на главната улица во Центар, во Трговскиот на четирите маркети. Една куќа во барок стил од 1920-тите – наџиџана со клими, реклами; ПВЦ прозорци ги замениле старинските. Во средина прозор како око, над него цвет, до вратите орнаменти. Десно – старинска реклама: „Саатџија Зографски Спиро Никола“, под неа „Златар-кујунџија Н. Зографски“. Занаетчиска династија! Штедилницата до нив – тупнала табла два-на-метар, како да лепи крпенки на фасадата. Штета.
Урбанизам и ренесанса!
Зградата до нив – Europe House (со онаа „таблична какофонија“ од друг ден), порано дом на Независната работничка партија во 1950-тите. Малку понатаму, зграда со скопски 1950-ти вајб; зад неа, барокната од 1928 година што ја фатив вчера.
Последни кадри: стикери, типографија, „турбофолк“ и еден трактор
Продолжувам да лепам стикери, небаре ќе поттикнам независна сцена (или барем treasure-hunt за љубопитни). Конечно налетувам и на еден интересен локален стикер што не рекламира забар: „Арт Генератор“. Се радувам како дете!
Пак не успевам да го сликам муралот сред Центар (сенките од јаворите и сонцето прават пресилен контраст). Но, на страничниот ѕид на УЈП (кај што е и СДСМ Велес), до Судот – куриозитет: „Ја оставив поради турбофолкот“. Социјален реализам на графит.
Една баба ме сопира, бара нешто ситно; вадам паричник од преполниот ранецот (ми фали само шапката на попот!). „Дај повеќе, празник е“, вели; „Кој?“ – „Утре е Мала Богородица.“ Не знаев. Ѝ давам железна педесетка (дали е тоа „повеќе“ во денешно време?)
Кон кружниот тек со „Војвода на коњ“, уште еден биткоин знак до менувачница. Сакам да направам кадар со знакот напред, коњот одзади: модерно со традиционално. Не оди. Премногу сообраќајни знаци, па и трактор ми влегува во кадар – изгледа како да го собира коњот во приколката. Ете симбол: Балкански монтажи.
До колата, се спремам за тргнување, зад трговскиот со четири маркети – графит „Прцорек“. Нека биде последниот печат во пасошот на оваа тура (препорака: Наташа).
P.S. Пред да тргнам, во Страда Кафе, среќавам пријатели од Скопје, велешани по потекло. Им раскажувам за мојата прошетка, ги фалам ридовите, старите фасади, чистотата. Тие мавтаат со главата со негодување. „Тебе така ти се чини – турист си. Нам не ни е така.“
Можеби е македонска клетва да не го сакаш градот од којшто си. И јас не го сакам Скопје (и го сакам истовремено – комплицирано е).
Црквата „Св. Кирил“? Велешки ќебапи?“ – ме прашуваат. Двете најбитни нешта сум ги испуштил. Сигурно и уште многу. Следен пат!
Што научив во ден 2 и 3?
Велес има ехо на соц-анархистичко минато, административна какофонија, стари куќи што чекаат трпеливо, други што се распаѓаат без публика и натписи што вредат за во музеј. Има „Мало мовче“ и „Нов мост“, кајакари во Вардар, Железнички мост со ’рѓа (го нема чичко Наце!) и модерен парк, Костурница како микро-Македониум, и типографски бисери раштркани по дуќанчиња со социјалистички или староградски шарм. Има луѓе што прашуваат „што сликаш?“ и луѓе што велат „прати до Општина – срамота е,“ баби што знаат кој празник е, деца што слушаат Snoop Dogg и српски скечеви, трактори што крадат статуи и стикери што можеби никој нема да ги забележи – но ќе останат таму за некој идeн „урбан археолог“.
Ако првиот ден од мојата посета ми покажа дека Велес е град-рид, вториот (и третиот) ми докажаа дека е и слоевит град: историја и импровизација со надеж. (А зарем не се такви сите наши градови?) Методот „изгуби се“ важи – само во Велес мораш прво да се изгубиш нагоре, за потоа да се пронајдеш надолу. И кога ќе стигнеш долу – пак ќе сакаш нагоре. Тоа е циклусот на овој град. Рид за екстремен спорт. Порти за џинџуџиња. И голема, тивка сцена – што сѐ уште чека да биде осветлена.
Прочитајте го првиот дел од текстот.