На 15 март 2025 година, пукнатата цевка од рудникот „Тораница“ во Крива Паланка, Македонија, предизвика истекување на токсични материи во Крива Река, вклучувајќи олово, арсен и цијанид, според независни анализи и локални активисти. Овој инцидент, кој првично беше минимизиран од надлежните како „заматување на водата“, сега се покажува како сериозна закана со потенцијални трајни последици за околината, земјоделството, сточарството и здравјето на луѓето во регионот. Оваа статија се фокусира на долгорочните штети, поткрепени со научни сознанија и примери од слични случаи.
Пред да навлеземе во научното објаснување, да споделиме една табела на слични случаи, големината на казните, реакциите и дали рудниците биле затворени.
| Рудник | Локација | Година | Инцидент | Последици | Реакција | Затворен? |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Баја Маре | Романија | 2000 | Пукнато јаловиште, истекување на 100.000 м³ вода со цијанид | Уништување на водни екосистеми во Тиса, Романија, Унгарија, Србија | Привремено затворање, казни, санација, подоцна повторно отворен | Не, продолжи со работа |
| Ок Теди | Папуа Нова Гвинеја | 1984-денес | Долгорочно истекување на отпад со тешки метали во реката Флај | Уништени 1.000 км² шума и земјоделско земјиште | Компензација од 28,6 милиони долари, подобрување на отпадот | Не, продолжи со работа |
| Маунт Поли | Канада | 2014 | Пукнато јаловиште, 24 милиони м³ токсична вода во езерото Квеснел | Загрозено водоснабдување и риболов | Привремено затворен, казна од 23 милиони долари, повторно отворен | Не, продолжи со работа |
| Рошја Монтана | Романија | – | План за употреба на цијанид (не отворен) | – (превентивен случај) | Масовни протести, проект стопиран, УНЕСКО заштита | Да (превентивно) |
| Трепча | Косово | 2000 | Долгорочна контаминација со тешки метали | Загадена почва и вода | Затворен поради економска неодржливост, делумно рестартиран | Да, со делумно отворање |
Трајни еколошки штети
Истекувањето на тешки метали и цијанид во Крива Река има катастрофално влијание врз водниот екосистем. Според студиите, оловото и арсенот се акумулираат во седиментите на реките и можат да останат присутни со децении, нарушувајќи го водниот живот. Цијанидот, пак, е акутно токсичен и предизвикува масовно изумирање на риби и микроорганизми, како што е документирано во случајот со истекувањето од рудникот Баја Маре во Романија во 2000 година. Во „Тораница“, контаминацијата може да се прошири низ сливот на Пчиња, оставајќи трајни траги во биодиверзитетот и водните ресурси.
Почвата околу реката, исто така, е изложена на ризик. Тешките метали се таложат преку поплави или наводнување, создавајќи „мртви зони“ каде растенијата не можат да опстанат. Пример за ова е рудникот Трепча во Косово, каде почвата останува контаминирана со олово и арсен повеќе од 20 години по затворањето и го загрозува здравјето на 100.000 луѓе (настрана то што UN во загадената зона преселила голем број Ромски семејства).
Долгорочни штети врз земјоделството
Земјоделството во Крива Паланка, регион познат по своите плодни земји, е особено ранливо. Контаминираната вода и почва ги прават културите опасни за консумација. Според студиите оловото и арсенот се апсорбираат во растенијата, акумулирајќи се во корените, листовите и плодовите, со што ги прават токсични за луѓето и животните. Во региони како долината на реката Гебре во Етиопија, слично загадување довело до 80% намалување на земјоделското производство во рок од една деценија.
Долгорочно, почвата може да стане неупотреблива без скапи процеси на санација, како што е фиторемедијација или хемиска неутрализација, кои се недостапни за малите земјоделци во Македонија. Дополнително, економските последици се влошуваат поради губењето на довербата на пазарот – потрошувачите често избегнуваат производи од контаминирани региони, дури и ако се безбедни.
Штети врз сточарството
Сточарството, клучен елемент на локалната економија, е подеднакво загрозено. Животните кои пијат од Крива Река или пасат на контаминирана трева можат да акумулираат тешки метали во своите ткива. Студија во Ecotoxicology and Environmental Safety (2025) покажува дека оловото во млекото и месото од добиток изложен на загадена вода може да надмине безбедносните граници за 10-20 пати. Во регионот на рудникот Теди во Папуа Нова Гвинеја, слично истекување предизвика трајно намалување на сточарската популација поради хронично труење.
Од овие штети не страдаат само животните – контаминираните производи влегуваат во ланецот на исхрана, загрозувајќи го здравјето на луѓето и доведувајќи до потенцијални забрани за продажба.
Трајни здравствени последици
Здравствените ризици од олово, арсен и цијанид се добро документирани. Оловото предизвикува неповратни невролошки оштетувања, особено кај децата, намалувајќи го коефициентот на интелигенција и предизвикувајќи бихевиорални проблеми. Арсенот, канцероген од прва категорија, со ефекти видливи дури и 20-30 години по изложеноста. Цијанидот, иако акутно токсичен, во хронични мали дози може да предизвика невротоксичност и респираторни проблеми, меѓу многуте други здравствени проблеми кои ги предизвикува.
Сличен пример е истекувањето во долината на реката Рио Тинто во Шпанија (1998), каде локалното население сè уште се соочува со зголемени стапки на хронични болести 25 години подоцна. Во Крива Паланка, без итна санација, овие супстанции можат да останат во водата, почвата и храната со генерации, а според студиите загадувањето ќе трае многу, многу повеќе.
Заклучок
Хаваријата во „Тораница“ не е само моментална криза – тоа е долгорочна катастрофа. Екосистемите на Крива Река се соочуваат со трајна деградација, земјоделството и сточарството може да станат неодржливи, а здравјето на локалното население е изложено на ризик со децении. Искуствата од слични инциденти ширум светот покажуваат дека без брза и ефективна интервенција – вклучувајќи чистење на водите, санација на почвата и мониторинг на здравјето – Крива Паланка може да се соочи со еколошки и економски колапс. Надлежните мора да дејствуваат веднаш, потпирајќи се на научни докази и транспарентност, за да се спречи неповратна штета.
Забелешка: Намерата на овој текст е да се работи на проблемите, за да не се случуваат повеќе, независно од тоа за која власт или партија се работи. Не интересира вистината и правдината, не политиката. Фактите од различни студии низ светот изнесени во текстот укажуваат на потреба од брза реакција, испитувања и колку што е возможно санација на проблемите, пред се од страна на компанијата.