Железничка станица во Скопје. Денес, пероните и старите вагони стојат како реликвии од заборавена утопија, а нивните ѕидови, прекриени со графити, раскажуваат друга приказна – за бунт, сеќавање и истрајност. На овие платформи над градот владее чудна тишина: не онаа мирна, медитативна тишина, туку една напукната, депресивна – како пауза помеѓу два воза што никогаш не стигнале.
‘Рѓосаните вагони и живите бои од графитите се слеваат во портрет на урбано распаѓање и отпорност, каде секој таг е мал крик против инерцијата. Бетонот е уморен, времето е застанато на часовниците, но спрејот е свеж – и тоа создава чудна мешавина од некогашен прогрес и денешна импровизација. Овде, каде што некогаш требало да се влезе во иднината на Скопје, денес влегуваме во нешто друго: во музеј на напуштените визии и упорните, ината траги на луѓето што одбиваат да го прифатат тоа како конечна верзија на градот.
За (Новата) Железничка станица и пишувањето
Ги сликав графитиве кај пероните на Новата железничка станица можеби пред два месеци и од тогаш ме следи мислата дека „треба да напишам текст за ова“. Таа реченица „треба да напишам текст“ кај мене често значи дека има нешто подлабоко од обична документаристика.
Не лутете ми се, посебно Бане (Кома) - ќе го користам (неточниот, ама жив) израз „Новата железничка станица“. Така сум раснел, така ми се запечатила во мозокот, и секое исфрлање на „Нова“ ми звучи како некој насила да ти смени прекар во четвртата деценија од животот. А и, да бидеме искрени, нема да бидам конзистентен - пишувам во „stream of consciousness“, а не во правилник за железнички сообраќај.
Како што кажав, пробав неколку пати да го почнам овој текст и секој пат завршував во нова зајачка дупка: истражував за Железничката, за возовите што стојат тука како перманентна изложба, за историјата, за архитектите, за Кензо Танге, за плановите, за утопиите… и никако да дојдам до суштината.
Зошто? Зошто ми бега текстов секој пат кога ќе се обидам да го фатам? Затоа што ме мачи едно многу едноставно прашање: „што ново да кажам, а да не се повторувам?“ Веќе пишував за „Бетонска галерија: графити под новата Железничка станица“ и за „Флим, Бела ноќ и графитите под Железничка станица: Втор дел“. На Арно.мк и во Графит.мк имам објавено повеќе од 250 фотографии од графити на, под и околу станицава. Веќе сум раскажувал за моите неделни аџилаци од Дебар Маало до Поп Топ во Т.Ц. Скопјанка, преку Железничката, со сите референци за распадот на Југославија, транзицијата, пропаѓањето на просторите околу неа и пошироко.
Што да додадам, а да не биде „rinse and repeat“? Сите архитектонски и новинарски текстови со технички податоци и за симболиката на објектот, за тоа како оваа станица е срцевина на пропаднатиот сон на Кензо Танге, како градот се претворил во сопствено чудовиште, како ѓубрето околу станицата е огледало на „расклатеноста“ на сè околу нас – тоа веќе е кажано, и мои и туѓи текстови пулсираат на таа тема.
Сепак, има нешто што останало неиспишано. Некојa „жичка“ што ја чувствувам. Можеби тоа е онаа приказна што ќе ги врзе сите претходни, ако не за другите – барем за мене, како автор на овие „железнички епизоди“.
2025 година, Скопје
Го оставив малиот на училиште. „Малиот“ веќе одамна не е мал, ама јас си го викам така, за инает на времето. Нема автобуси од Ново Лисиче (будало) до Кисела Вода – освен една баксуз 13-ка, која секогаш е полна к’о конзерва сардини – а таму, во Кисела Вода, врнат кисели дождови од тоните сулфур, азот и којзнае што уште не што Усје го испумпува во секоја еана секунда од нашите е*ани животи. (Izvin’te me što psujem. Jer ja samo pričam onako kako čujem). Затоа ја играме оваа утринска рутина – во 7:00 низ одвратните градски гужви, за да стигнеме во мелницата за млади мозоци. Имам уште два часа пред да се фатам за работа (дизајнер си ме мајко родила, леле). И веќе неколку дена не ми излегува од глава мислата: „треба да се качам кај пероните на Новата железничка и да ги сликам графитите“.
Не сум бил таму со години. Десет? Дваесет? Четириесет? Веќе не сум сигурен. И баш тоа „соочување“ со горниот дел на станицата, со пероните, со она што се случило со „мојата“ Железничка – ме блокира.
Сфаќам дека целото мое врткање околу станицата, фотографирањето на графитите под неа, настрана кон Пролет, Центарот за јавно здравје, кон Вардар, Кејот – е всушност избегнување на срцевината на мојот проблем. Ама нешто – некој ѓавол – ме влече токму горе. И решавам да дознаам што.
Во еколошките групи (note to self: вметни SEO линк до групите и текстовите) неколку пати имам пишувано за запуштеноста на станицава, за распадот, прашината, скршените делови, неодржаноста… и тоа уште пред тоа да стане „кул“. Благодарен сум за сите репортажи на новинари кои ја љубат оваа станица слично како мене – барем не сум сам во лудилово.
Ѓубрето во околината ме удира прво: во очи, во нос, во чувството за ред, во одговорноста кон заедницата. Сите тие „сетила“ таму страдаат синхронизирано. Фотографирам еден таг на Kuchen, странски цртач познат по големи потписи на невообичаени места (и често непочитување на истите). Ме пречекува веднаш до плакат на некоја „певаљка“. Чудесното Скопје во еден кадар: глобален графити-турист и локална турбо-естетика, едно до друго.
Ги гледам сообраќјните камери поставени на крстосницата пред Железничка и ја разбирам нивната поента – безбедност во сообраќајот. Нормално. Но при тоа, естетиката и архитектонските принципи се фрлени низ прозор – конструкцијата е гломазна и визуелно го пресекува погледот кон станицата, како паразитен додаток на нешто што некогаш било убаво.
А зад тоа, залепено за самата станица – џунгла од билборди и реклами. И, како шлаг на тортата: спортска обложувалница веднаш до влезот. Балканска рапсодија во неколку визуелни слоја.
Intermezzo: „(К)Урбанистите“ уште еднаш покажуваат дека градот е одамна распродаден на секој што има пари. Не е важно културното наследство, не е важна естетиката, не е важен ни првиот впечаток што ќе го понесат странците кога ќе слезат од воз. Важно е да се рекламира, да се купи тикет, да се продаде сонот за богатство на сиромавиот.
Еве бесплатен слоган: „Повелете во град еан од Курбанистите!“ или „Она што не го сруши земјотресот, курбанистите го ебаа“. (Да, знам – грубо е. Ама и тоа што го прават со градов е грубо.)
И, да си разјасниме: не мислам на урбанистите што навистина го граделе и чувале Скопје, туку на другите - оние што одобруваат планови за Новото Скопје и за кои сите знаеме. Нејсе.
На мала трафостаница ме пречекува стикер на Andre the Giant и стенсил на EG. Едниот симбол на светската урбана култура, другиот еден од ретките домашни графити автори кои се потпишуваат со монограм, кој е повеќе од потпис, тој е симбол. Мал знак дека урбаната култура, како нерв, сè уште го одржува сонот за модерно Скопје да пулсира под оваа коруптивна коричка.
Ги сликам муралите на станицата – девојка, велосипеди, моноцикли – и се упатувам кон главниот влез, бегајќи од такстите кај страничниот влез и паркингот. Тие, штом ќе видат човек со фотоапарат, веднаш гледаат „следна жртва“ што може да се одере за лична корист, не интересирајќи се каква слика оставаат за градот глобално и колку муштерии ќе изгубат долгорочно. Микроекономија на краткорочен плен.
Внатре, Новата Железничка изгледа како да ја отвориле завчера и ја заборавиле до задутре. Нефункционални врати, одлепени гумирани патеки, гулаби што се вгнездиле и оставиле свои „био-графити“ по ѕидовите, плафони што ја откриваат утробата на станицата, како некој морничав гротексен контрапункт на муралите на Борко Лазевски на Старата железничка станица. Ескалаторот (нормално) одамна не работи (note to self: спомни го и во другиот дел од текстот).
Во чекалната има повеќе прашина отколку луѓе; на столче фрлена една заборавена, валкана кошула од некој скитник. Низ прозорците на кои има повеќе пајажина отколку замокот на Дракула се гледа бул. Асном. Од старите табли останало само „…rnational Informations“, како ироничен натпис за нешто што одамна не информира никого.
Конечно излегувам на платформата. Градот се открива под мене, како да го гледам првпат – иако поминале 38 години. Не изгледа толку лошо, мислам, ако преку погледнот ставиш замисла на една стара фотографија.
Лево е оџакот на Топлификација, пред мене булеварот – од двете страни Острово и Мичурин, како интерлудиум пред Аеродром (будало). Зад мене – Пролет, Џамбо, Маџир Маало без старите куќи, ЗОИЛ, десно Ист Гејт. Тоа е кругот во кој сум лоциран: приватна, психогеографска мапа на Скопје во неколку координати.
1987 година, Сараево-Скопје
Беше 1987 година и живеев во Сараево. (Оние што ги знаат моите патеписи може слободно да прескокнат; истата траума има навика да нè враќа на истото место како садистички режисер.)
Стоев на прозорецот во дневната соба од станот на дедо ми во Стари град. Неколку години претходно ја напуштивме семејната куќа над Мејташ, која татко ми ја изгуби во судски спор со неговата втора жена.
Живеевме недалеку од Катедралата и Музичката академија, на ридот над Башчаршија. Зимата ја покриваше долината со густа магла, како капак на тенџере, но тој ден пред мене се отвори друга сцена: силуета на ситна жена, со шал преку носот, чанта в рака, како несигурно, но решително се пробива низ снегот кој на неисчистените места ѝ доаѓаше до колена. Така ја запознав мајка ми.
До тогаш таа беше нешто помеѓу мит и сенка: лик од раното детство, фигура што испраќа пакети за Нова година и родендени, но не е физички присутна. Моето тригодишно „јас“ останало без мајка – таа била избркана од неговиот живот. Но, што знае детето, за него било исто како таа да починала. Десет години подоцна, татко му ќе исчезне по свој избор. Така, тоа дете два пати во животот станало сирак, а двајцата родители сè уште му се живи. Чудна е човечката психологија.
Излегуваме од трамвај пред сараевската железничка станица. Огромна полукружна зграда со две масивни кули со часовници. Подоцна ќе ми стане јасно дека токму тие кули ќе ги препознаам во Новата железничка во Скопје. Социјалистичко-модернистичка класика, завршена 1953 година. Внатре – голема хала со терацо под, високи плафони, неколку шалтери за билети. Мајка ми купува два билети за Скопје. Низ чадот од цигарите, мирисот на кафе од бифето, луѓе со големи торби и картони врзани со јаже, се пробива гласот на разгласот: нашиот воз наскоро пристигнува.
Влегуваме во вагон на Југословенските железници. За да ми биде поудобно, мајка ми земала кола со кревети – за мене тоа беше чиста магија. Патувавме долго, можеби четиринаесет часа. Решававме крстозбори, зборувавме за сè и сешто. Се запознавав – на десет години, со сопствената мајка. Не се сеќавам детално на застанувањата и на сите траси што ги минувавме, но јасно чувството е јасно: вагонот за спиење, затворен, топол, оној специфичен мирис на воз, преминот меѓу вагоните како порта низ паралелен свет, тоалетот во кој еднај можеш да се свртиш и дупката низ која можеш да ја видиш пругата. Прозорците замаглени, надвор светот се топи во снег и мрак.
Лежев на горниот лежај и го слушав ритамот на тркалата, монотоно-хипнотички звук што те лула помеѓу јаве и сон, каде времето не се мери со часовник, туку со непотврдени станици што ги паметиш како сенки. Мислам дека тогаш ги засакав возовите и тие останаа моето омилено превозно средство – не поради брзината, туку поради привремениот вакуум што го создаваат, и ритамот кој ја исполнува безвременоста.
Возот сигурно застануваше во Зеница, Добој, можеби Белград или Ниш (сега ја играм истата игра како главниот лик во филмот „Hero“, кој на Гугл Мапс се обидува да го реконструира патот на возот што го однел далеку од дома). Во мојата меморија, пак, тие имиња се само одблесоци, како избледени букви на табла што трепка во ноќта. Се сеќавам на кратки избувнувања на светлина, на нејасни гласови од пероните, на чекори во ходникот, на звукот од врата што се отвора и затвора. Надвор веројатно минувавме покрај планини, замрзнати реки, низ предели кои тогаш ги гледав со детски очи, а денес ми изгледаат како сцени од филм што сум го заборавил, но телото сè уште го памети.
Наутро, сивкава светлина. Гледам низ прозорец, и градот е под нас. Не ми е јасно зошто. Ги гледам часовниците на бетонските кули и тие ме потсетуваат на станицата во Сараево. Кога излегуваме на перонот во Скопје, сè ми делува ново, блиско, а во исто време малку туѓо. Како да сум дојден во паралелна верзија на нешто што наскоро ќе ми биде „дом“. (Тоа се разбира се уште не го знам). Станицата лебди над улицата, цврсто вкотвена за големи бетонски столбови. За да се симнеме користиме ескалатор – уште едно мало чудо на модерното Скопје. Излегуваме и се впуштаме во градскиот метеж.
Тука завршува мојата прва „епизода“ со Новата железничка, зашто таа останува зад нас – во маглата на Острово, Мичурин и Аеродром – а ние тргнуваме кон други хоризонти на градот од мајчина страна, град што тогаш допрва требаше да го откријам. И токму затоа, оваа сегашна приказна за Новата железничка не е само за денешната состојба – за пропаѓањето, за новите визии – туку пред сè за графитите. Зашто и тие се пулсот на градот, на урбаното живеење помеѓу загадувањето, метежот, свирките и пијанките. За да ги запомниме пред некој да одлучи дека треба да бидат избришани.
Повторно 2025 година. Повторно Скопје
Повторно сум на пероните. Првото нешто што го чувствуваш тука е „просторот“ – празнината. Огромниот, отворен волумен пред очи. Кулите крај пругите се издигаат како гранични столбови, патокази и истовремено стражари на едно друго време што се лизга во минатото. (Не случајно, часовниците на нив се навистина застанати.) Секоја кула е украсена со големи парчиња графити.
„Скопје, живееш ли?“
Од едната страна доминира BORIS – огромен таг на повеќе места, како да си го впишал правото на сопственост врз просторот. PONY, неколку анти-графити пораки, ПСЖ и други, тешко читливи, GTA, MFG-PR, и еден графит-прашање што те удира директно: „Скопје, живееш ли?“.
Преку даски поставени како импровизирани скали-мостови ја преминувам дупката каде што имало (или никогаш немало?) пруги. Зад бетонските кули – одличен ребус-графит со текст „Смут Криминал“.
Дури додека го пишувам ова сфаќам колку добро е смислено: тоа е игра на зборови на Смут, Smut Letters, човекот со одлично чувство за типографија.
Понатаму – индустриски пејзаж: цевки, инсталации, извадени (или никогаш инсталирани?) пруги кои завршуваат во ништо, како пресечени реченици. Срчи, парчиња метал, цевки од кои тече вода врз платформата.
Уште едно мало просветление: сфаќам зошто од плафонот на Железничката постојано капе вода врз плочникот и улицата. Сè е поврзано, буквално.
Помеѓу кулите има врати. Некои водат кон скали, други кон лифтови за кои се сомневам дека се во функција. Сини метални врати покриени со ’рѓа и тагови, табла со скршени копчиња и стариот, иконичен натпис RK, „Раде Кончар“.
Вагони, како трајна изложбена поставка
На страничните пруги е вкотвен еден вагон, целосно „преоблечен“ во големо флуоресцентно парче од IBES NICE, со хумористична и малку злокобна порака „Greska izvini“, едно пречкртано „I LOVE“, понатаму SLAY, IVS и куп други тагови, вклучително и Hello Kitty – како некој да подметнал детска икона во оваа рѓосана парада.
Истражувам онлајн: тоа е службен железнички вагон „спална-кујна“ од класата Uk-zz со регистарски број 40 65 9050 028-5. Денес, службен вагон преадаптиран од поранешен четириосовински патнички. Тежок околу 20 тона, со можност да се движи до 60 км/час.
Од другата страна – ROLF 2022, Skimad, TWBZ 2022, Yo:Samu Leny, ROLF TWB, таг на CHRIS, цртач од третата генерација домашни графити уметници, активни последниве десетина години.
Од вагонот излегуваат неколку вработени во Железници. Еден од нив ме прашува: „Ќе има ли нешто ново?“ Во старт не сфаќам што сака да каже, па ми текнува – веројатно мисли дека сум пратен од управата на Железница да ја документирам состојбата. Му објаснувам дека сум новинар што се интересира за графити и стари градби и возила.
Ми вели дека вагонот е од 1913 година (можеби мисли на другиот, подолу). Раскажува и морбиден детаљ: дека со овие вагони, за време на Втора светска војна, окупаторите ги пренесувале Евреите до логорите. Се опушта малку, и почнува да си ја „истура“ душата: „Тука сè се распаѓа. Со кого да работам јас? Ми донеле кондураџија кој врска нема од железници.“
Ми раскажува како „порано“ сè било поинаку, кога железницата работела „како што треба“. Му потврдив. Не ми верува – „од каде знаете вие помладите?“. Му кажувам дека имам скоро 50 години. Се чуди, му изгледам помлад. Заминува, јас продолжувам да фотографирам.
Читам онлајн за вагодните подолу: вагон/и со ознака „Uk-zz 40 65 9050 028-5“ се водат како „службени вагони“ – не товарни, не патнички, туку со специјална намена. Дрвени товарни вагони со класични „Х“ окови, дрвена облога и рачни скали, подоцна преадаптирани во служба на инфраструктура – складишта, канцеларии, дежурни стражи, па „спална-кујни“ за екипи. Дизајнот е типичен за раниот 20 век до 1940-тите. Што знаеме како сигурен историски факт? Евреите од Македонија се депортирани во март 1943 од логорот во „Монопол“ во Скопје кон Треблинка, во три транспорти со товарни/сточни вагони. Во музеите за Холокауст стоечките дрвени вагони се симбол за тие патувања. Вагонот што го гледам овде е типолошки сличен, но многу вагони од тој тип се распродавани, преработувани и ренумерирани после војната. Така што, за да знаеме дали баш „овој“ вагон има „генеалогија“ поврзана со тие транспорти, би требало да постои архивско досие што јас – нормално – го немам. И можеби никој веќе не го има.
Кули. Часовници. Скопје
Зад вагоните, кулите се отвораат во полна величина. На нив, големи натписи од 80-тите „СКОПЈЕ“ и застанатите часовници. Сите минати и идни патници влегуваат во ретро-авантура: „Добредојдовте во градот каде што и времето застанало!“.
Секоја кула, од сите четири страни, е покриена со домашни и странски парчиња. Тука се TD2F, на позадина од Топлификација и новото Скопје што расте врз урнатините на Керамидница. IBOU DEX1, со зградата на Neocom зад него. Еден несреќен ACAB под знакот СКОПЈЕ, до него YELO, SODA, еден непрепознатлив графит придружен со SKOPJE 2025 и уште неколку.
Знаците се ’рѓосани, едвај читливи (Стоп? Нешто друго?), а во непосредна близина стои возило за одржување на пругите. Од другата страна големи парчиња FATZOO, JEANZ STLER, JASON, повторно BORIS (со мини-депнија во кадарот) IBES, TFC, F.C.K. и разни тагови врз еден старински телефон.
ROBEL. Графити.
Железничките фанатици ми откриваат: модел ТМД–РОБЕЛ 54-15-2. За него е прикачен ROBEL 046 – затворен сервисен вагон на ЈП ЖРСМ, наменет за алат, опрема, материјали за интервенции.
На него две одлични парчиња. Ознаката убаво се гледа, и прво мислам: RWRZ (цртач присутен на повеќе места на и околу Железничката) покажал почит кон возилото и ја поштедил ознаката. Подоцна сфаќам – не, вработените ја избришале таа површина, останатото го оставиле под графити. Другата страна е целосно покриена со MORE.
Перони. Вагони. Локомотива.
Се враќам кон пероните, малку забрзано. На брзина ги сликам трафиките кои, по се’ изгледа, работеле „пред сто години“, повеќе како сценографија за филм отколку како реликт на минатото.
Сакам да го „фатам возот“. Не да отпатувам со него во некој далечен крај, туку да го фатам визуелно, да ги документирам парчињата на неговото тело. Често слушам како домашните цртачи се жалат дека кај нас не се цртаат доволно возовите – овој е контрапример. Целосно прекриен со големи, сериозни парчиња.
Југословенските челични купе-вагони од втора класа, груби и тешки, произведени од 1960-тите во „ГОША“ Смедеревска Паланка, што патувале низ цела Југославија, а од 1990-тите, откако ги купиле Македонските железници, се „скрасиле“ почесто низ Македонија. По денешни стандарди, комфор – скромен. Однадвор се гледаат купеа, мали прозорци, нема клима. Не влегувам, а го чувствувам мирисот на метал и прашина.
Под графитите на ХФАТ, IRIS, TUKES, STZE, ХВАТ, ASHE, ZORK, преку WOO HOO, IBES и други, се крие техничката поезија: 50 65 20-10 002-1, 50 65 20-10 000-5 и слични ознаки. На една табла пишува дека вагоните се сервисираат еднаш месечно.
Моќната електрична локомотива со тежина од 80 тона што ја влече оваа композиција е MŽ 441-044, од 1970 година, произведена од „Раде Кончар“, базирана на шведскиот модел SJ Rb. Јачина 3.8 MW, максимална брзина 120 km/h. Универзална локомотива на Македонските железници – денес со патина и графити од половина век балканска историја на себе. Целиот воз има повеќе од 50 години служба. Возот уште не тргнал, а мојата мисија полека завршува.
Kулите од другата страна на пероните
Се упатувам кон кулите од другата страна на пероните. Пак ме пречекуваат огромни парчиња, оваа пат со уште појасни знаци на распаѓањето: натписите СКОПЈЕ со напукнати букви. Понекогаш е *КОП, понекогаш СКЈЕ, некоја друга комбинација.
Часовниците повторно застанати. И во мене, како некако да се смирува сè – остануваат само графитите, на позадина од градот кој првпат го видов токму одозгора, широк и убав.
Тука се HYPE со IBES, MORE и RWRZ со SOT, еден колоритен KMG WDS и црно-бело „bubble“ ремек дело на WOO HOO (KPC 143). На крајот – WDS и UGE, NICE, ENSOR и IRASO на посебни кули, како и нашите PACK и HROM, кои ги цртале заедничките парчиња.
(Кога на Фејсбук го објавив графитот на Хром од 2021, тој ми ги побара фотките – PACK, кој фотографирал, не му ги пратил. RASK, rascal еден!)
И тука некаде завршува мојата фотографска мисија. Како и секогаш, текстот и дел од фотографиите ќе завршат на Арно.мк. Некои кадри ќе останат во моите архиви – можеби некогаш ќе им дојде време и на нив.
Се симнувам од Новата Железничка (извини, Бане!) и се чувствувам истовремено исполнето и празно. Денот си тече, се враќам на работните обврски во машината што ме меле. Текстот, нормално, не го пишувам веднаш.
Ќе поминат речиси два месеци пред да седнам и да го истурам ова. Дали го кажав тоа што сакав, можеби, не знам. Можеби, на крајот на краиштата, е поважно патувањето – отколку целта.