Маџари, населба заробена во времето, ме повика со својот молк. Тргнав во потрага по графити, по боите што ги нема, по приказните неиспишани на бетонските платна. Возејќи со велосипед по познатиот пат, сеќавањата навираат како матната река Вардар – ’90-тите, исполнети со звуците на Iron Maiden, Moonspell, Anathema. „Слушај, слушај…“ – гласот на другарот од средно одекнува низ ходниците на времето, прекинувајќи го разговорот за да фатиме некој бас или глас, некој риф што ќе нè однесе во други светови.
Пишува: Берт Стајн
Тргнав од Ново Лисиче (будало) и го преминав мостот „Близнак,“ единствената артерија што го поврзува овој дел од градот со автопатот, стои како чувар на портата кон Маџари. Две целини, два временски периода – ’70-тите и 2000-тата – споени во еден, како метафора за градот што постојано се обидува да ги премости своите контрасти. Илјадници возила минуваат тука секој ден, носејќи во себе луѓе и приказни, надежи и разочарувања. А јас, на точак, сум како Дон Кихот на својот Росинант, тргнат во потрага по ветерници што не постојат. Но, се уште не го знам тоа!
(Дали навистина очекував да најдам графити во Маџари? Или само барав изговор да се вратам во минатото? Можеби треба да го прашам мојот пријател од средно, да видам дали тој забележал некои промени низ годините. Ќе му се јавам денес, ако не заборавам.)
Возејќи по булеварот „Србија“ и потоа „Киро Глигоров“, вдишувам длабоко од загадениот воздух. Метежот на сообраќајот ме потсетува на потребата од уште еден (неколку!) мост(ови), можеби оној кај хотел „Русија“ што стои како споменик на нереализираните планови. Замислувам како би изгледало Скопје со кружни текови пред и по мостот „Близнак“, со помалку гужви и повеќе простор за дишење. Но, тоа се само фантазии на еден уморен велосипедист или идеалист… (или не)?
Наместо да одам по главниот пат кон Маџари, кој е невозможна мисија за возач на велосипед, вртам кон Кванташки. Поминувам покрај Канал 5 телевизија и се упатувам кон пругите. Нелегално преминување. Од многуте пруги, само една е функционална, другите се како заборавени стихови од некоја индустриска поема – зараснати во коров, грмушки и ѓубре. Ова е патот кој секојдневно го возев со велосипед, ми се чини пред илјада години, а беше само пред пандемијата – кога работев во една печатница таму.
Секое вртење на педалите ме носи низ времето – од сегашноста кон минатото и назад, како некоја чудна временска машина на две тркала. Денес речиси ништо не е сменето – на подобро, сега има само повеќе обраснати тротоари, врз нив паднати жици од бандери и неколку мини-депонии покрај патот. Истите дупки, истите сивила.
Конечно стигам до булеварот „Благоја Стефковски“ и навлегувам во срцето на Маџари. Но, прво се упатувам кон Средното училиште „Михајло Пупин“. Тука некаде, на самиот почеток на булеварот, до автопатот, била фабриката и автоматската мелницата за брашно „Куманово“, изградена во 1938 од мојот прадедо и неговите ортаци од Чешка, во некогашниот индустриски регион.
Сега стои таму, распаѓајќи се под забот на времето, како заборавена сцена од филм на Тарковски (Носталгија, Огледало, Сталкер… изберете сами). Немам ништо со тоа место, но со години сонувам за тоа како би изгледала преродено, исполнето со уметници, нивните мурали прекривајќи ги напуканите ѕидови, звуците на експериментална музика одекнувајќи низ ходниците. Како оние згради во Болоња што ги видов како студент во 1990-тите!
Но, реалноста ме враќа во сегашноста. Наместо живописни графити, во Маџари, ме пречекуваат сиви фасади и детски чкртаници. Неколку националистички пораки стојат како грди лузни на ѕидовите, потсетник за раните што одбиваат да зараснат. Тук-таму, стихови од турбо-фолк песни – современа поезија на една генерација изгубена помеѓу минатото и иднината.
(Дали и ние бевме толку изгубени во ’90-тите? Или само имавме подобра музика да ја маскираме нашата збунетост? Хм, можеби ова е добра тема за дискусија со другар ми. Белешка: организирај средба наскоро!)
Навлегувам подлабоко во населбата, надевајќи се дека ќе откријам некое скриено богатство на урбана уметност. Наместо тоа, ме пречекува огромен мурал на Комити со Џокер – ликот на Џоакин Феникс гледа надолу кон мене со својата злокобна насмевка. Иронично, помислувам, единствениот вистински „графит“ овде е лик кој се смее на апсурдноста на светот. Дали и Маџари се смее на сопствената апсурдност – населба заробена помеѓу минатото и сегашноста, неспособна да ги испише своите приказни на ѕидовите?
Продолжувам понатаму и наидувам на уште неколку графити посветени на фудбалскиот клуб „Вардар“. Навивачките групи, изгледа, се единствените кои оставаат траен белег во оваа населба. Но, и тие дела изгледаат бледо во споредба со живописните мурали што ги замислував. Сфаќам дека едно урбано Маџари можеби и не постоело, иако преку мојот другар познавав многу алтернативни деца, металци и музичари од оваа населба.
Разочаран, се враќам назад. Преминувам повторно (нелегално) преку запуштените пруги и брзо стигам до булеварот „Киро Глигоров“ кој повторно ме пречекува со својата какофонија од звуци и мириси. Издувните гасови ме потсетуваат на нашите секојдневни труења – буквални и метафорички. Градот дише тешко, како болен старец заборавен од своите деца.
(Можеби треба да напишам писмо до градот? Да, како тоа да ќе промени нешто. Но, сепак, можеби вреди да се обиде. Ќе го додадам на листата на работи што „треба да ги направам еден ден“.)
Решавам да се спуштам на кејот, да избегам од сивилото и загадувањето. Налетувам на графит посветен на мостот „Близнак.“ Годината истакната на него стои како мистерија – тогаш мостот не постоел. Стојам таму, загледан во броевите, чувствувајќи се како археолог што се обидува да дешифрира некој древен натпис.
Продолжувам понатаму, кон Аеродром и Центар, каде што конечно ме пречекуваат познатите имиња – Хром, Драш, ЕБСФ и други. Нивните дела стојат гордо на ѕидовите, како да ми се потсмеваат за моето неуспешно патешествие во Маџари. „Еве нè,“ како да ми велат, „ние сме тука, а ти кај беше?“
Погледнувам повторно преку реката Вардар и размислувам за запуштениот дел на Скопје, ромското маало обвинувано за палење кабли, Вардариште со својата полу-легална депонија што испушта отровен чад дури и лете. Сите овие проблеми се прелеваат и во Маџари, населба што изгледа заборавена од времето и властите.
Главата полна со мисли и прашања. Маџари остана немо, одбивајќи да ми ги открие своите тајни. Можеби тоа е неговата приказна – тишината што зборува погласно од кој било графит. Населба заробена во меѓупросторот, ниту тука ниту таму, како оние напуштени пруги што не водат никаде.
Размислувам за природата на урбаното изразување. Можеби отсуството на графити е само уште еден вид на експресија, тивок протест против светот што постојано бара да оставиме трага.
(Ќе го споделам ова искуство во групата Графит.мк. Можеби некој друг има поинакво видување на Маџари, познава други графити кои ги пропуштив. Или можеби ќе инспирирам некој млад уметник да ги обои овие сиви ѕидови. Кој знае?)
Можеби моето патешествие не беше залудно. Маџари ми ја раскажа својата приказна – иако тоа е приказна за заборавот. А јас? Јас останувам тука, заглавен помеѓу носталгијата за минатото и надежта за иднината, со фотоапарат в рака и неиспишани стории во главата, подготвен за следното урбано патешествие, за следната потрага по боите и приказните скриени во ќошињата на овој комплексен град.