Петро Алексовски е филмски режисер и документарист од Полска со македонско потекло, чие творештво се движи меѓу личното сведоштво и колективната меморија. Роден во Гдањск, но со корени од Егејска Македонија, Алексовски преку своите филмови отвора прашања кои долго време биле премолчувани – за идентитетот, за прогонството, за заборавените траги на историјата. Неговиот документарец „Македонецот“ е посветен на судбината на неговиот татко, кој како дете бил прогонет од Грција, но истовремено станува универзален расказ за тишината што трае со децении. Во ова интервју зборуваме за филмот, за личните и професионалните предизвици, за културната припадност и за улогата на уметноста во сведочењето.
Забелешка:Во поширокиот историски период (по поделбата на Македонија во 1913), десетици илјади Македонци биле протерани, асимилирани или принудени на миграција. За време на Граѓанската војна во Грција (1946–1949) вкупниот број на раселени Македонци (вклучително и возрасни) се проценува на 50.000 до 70.000.Во ова интервју го користиме терминот „бегалци“ поради неговата академска и историска употреба, но истовремено го употребуваме и терминот „прогонети“, бидејќи сметаме дека тој посоодветно го изразува карактерот на она што му се случи на македонскиот народ во Грција.
Зошто се решивме да направиме интервју со Петро Алексовски?
Филмот „Македонецот“ од Петро Алексовски длабоко не трогна и нè потсети дека некои од најголемите тишини во историјата не произлегуваат од непознати настани, туку од оние што биле систематски премолчувани. Судбините на прогонетите за време на Граѓанската војна во Грција, како и етничките и јазични чистки што следеле по поделбата на Македонија во 1913 година, припаѓаат токму на таа категорија.
Како што светот зборува за Палестина, како што се препознава трагедијата на Ерменците во Османлиската империја и раселувањата на Курдите, така се отвори разговорот и за Македонците прогонети од Егејска Македонија – без омраза, но со историска одговорност. Зашто само така можеме да станеме подобри – како луѓе, како општества и како цивилизација. И пред сè – за да не се повтори историјата.
Кој е Петро Алексовски?
Петро Алексовски е филмски режисер, снимател и документарист роден во Гдањск, Полска, во 1970 година. По потекло е Македонец – син на Мито Алексовски, дете-бегалец од Егејска Македонија, кој завршил во Полска по војната. Своето филмско образование го стекнува на Филмската академија во Лоѓ и на Универзитетот во Катовице.
Познат е по филмовите Џем (Dżem, име на полска музичка група), Децата на рок фестивалот Јароцин (Dzieci Jarocina), Нов лик на светот (Nowa postać świata), Прекината мисија (Przerwana misja), Papcio Chmiel (уметничкото име на познатиот полски стрип-цртач Хенрик Хмелевски, креатор на култниот стрип „Tytus, Romek i A’Tomek“.), а најемотивно и лично дело е документарниот филм „Македонецот“ (Macedończyk, 2013), посветен на потрагата по корените на неговиот татко и животот на прогонетите деца од Егејска Македонија.
Филмот беше прикажан во Европскиот парламент и на полската државна телевизија, а неговата порака е силна и денес – во време кога многу вистини сѐ уште чекаат да бидат слушнати.
Во ова интервју, за првпат во македонски медиум, Алексовски зборува за личната историја, тишината од официјалните институции, улогата на уметноста во сведочењето, и надежта дека една приказна, колку и да е мала, може да го пробие ѕидот на заборавот.
Интервју со Петро Алексовски: режисер, сведок, син на бегалец
Роден си во Гдањск, Полска, но потекнуваш од македонско бегалско семејство од Егејска Македонија. Колку таа двојна културна матрица – полска и македонска – влијаеше врз твоето формирање како личност и автор?
Мислам дека тоа нема врска само со уметничката работа, туку со целиот мој живот. Јас зборувам со светот преку филмови – сè што сакам да кажам, се наоѓа во нив. Многу емотивен човек сум. Преку моите филмови зборувам за она што ме трогнува, а тоа секако доаѓа и од тоа што имам двојна културна припадност.
Пред сè, јас сум Полјак. Но во мене тече и македонска крв. Кога доаѓам во Македонија, ме нервираат некои работи: ѓубрето по улиците, опуштениот начин на живот, тој став „ќе се снајдеме некако“. Исто така, ме изненадува фокусот на Македонците кон западната цивилизација. Во Полска тоа го нема, ние сме горди на нашите достигнувања. Мислам дека моето творештво е формирано токму под тој полски пристап: организираност, почит кон историјата, чувство за национално достоинство.
Македонците веруваат дека секаде е подобро отколку во Македонија, Полјаците велат: во Полска е најдобро. Затоа создавам филмови засновани на полската самодоверба.
Кога сфати дека приказната на татко ти, прогонет од Егејска Македонија, не е само семејна траума, туку дел од поголема, историски потисната вистина?
Тешко прашање… Двапати почнував да го работам тој филм и двапати престанував, затоа што чувствував дека морам да созреам како човек. Требаше време да сфатам што навистина значи таа приказна. Во 2000 година бев во Македонија и изнајмив кола во Скопје, со која тргнав кон Грција. На граничниот премин, грчки војник ми рече дека морам да ја тргнам налепницата со ознаката „МК“ која беше на колата. Му одговорив дека нема да ја извадам. Тој ми рече дека нема да ме пушти во Грција. Тогаш го побарав неговиот командант и му реков: „Нема да ја напуштам границата додека не влезам во Грција. Сега ќе ѝ се јавам на полската влада и ќе ѝ кажам сè што правите со луѓето тука, и целата вистина ќе излезе на виделина!“ Поминаа пет минути, и ми дозволија влез – со налепницата. Мислам дека тоа беше моментот кога сфатив дека ова не е само наша семејна приказна.
Барав соработка во Македонија за филмот, но не најдов. Немав, а и сè уште немам чувство дека за Македонија драмата на Егејска Македонија е важна. За обичните луѓе можеби, но за политичарите – не верувам. Јас го направив филмот за драмата на моето семејство, за мојот татко. Не размислував за тоа како за некакво национално прашање, туку како за нешто длабоко човечко.
Филмот „Македонецот“ е интимен, длабоко емотивен филм, но и политички ангажирано дело. Кој беше моментот кога реши да тргнеш по трагите на татко ти и да ја документираш таа приказна?
Во 2010 година татко ми се разболе, а лекарите ми рекоа дека има уште околу пет години живот. Тоа беше многу тежок момент за мене. Во 2012 година го снимив првото интервју со него и тоа беше почетокот на снимањето на филмот. Имав идеја филмот да биде како споменик, многу интимен и личен.
Уште додека студирав сакав да го направам тој филм, но тогаш не го знаев македонскиот јазик. Подоцна, кога научив да зборувам македонски и кога почувствував дека во мене тече македонска крв и тогаш почнав да барам средства за продукција. Македонија не ми даде пари, но Полска даде. И така, во 2012 година почнав со снимање.
Тогаш почувствував дека ќе го направам тој филм, и знаев дека ќе одам по трагите на татко ми. Секогаш сакав филмот да изгледа токму така, како интимен запис, но и сведоштво за нешто што не смее да се заборави.
Дали наиде на конкретни документи што го потврдуваат прогонството, забраната за враќање, конфискацијата на имотот? Колку беше тешко да се дојде до нив?
Не. Не најдов такви документи. Не можев да добијам ниту извод за раѓање на татко ми во Грција, а без тој документ не можев да барам ниту еден друг. Тој никогаш не доби документ за своето раѓање.
Но токму тоа, на некој начин, е дел од суштината на филмот – тој прикажува човек кој „не постои“. Тоа е драмата што Грција им ја нанесе на Македонците: бришење на идентитетот, хеленизацијата, забраната за враќање, негирање на постоењето. И затоа сметам дека одредена тишина, празнина во архивите, сама по себе зборува многу.
Филмот е преведен на грчки и е достапен на YouTube… Грците ми пишуваат дека сум путана, мајмун, словенско копиле, скопски идиот итн. Мислам дека ова (не) е во ред – ова значи дека тие имаат проблем со моето прикажување на вистината. Филмот беше еднаш прикажан во кино во Лерин, но ништо не знам оттаму.
Како беше прифатен филмот по неговото објавување – во Полска, во Македонија, но и од грчка страна? Поминаа 12 години од премиерата. Дали чувствуваш дека нешто се смени – во однос на видливоста на темата, свеста кај јавноста или дури и во твојата лична перцепција за таа приказна?
Филмот во Полска беше емитуван околу десет пати на државната телевизија. Секогаш по прикажувањето, луѓето ме наоѓаа преку интернет и ми пишуваа писма со големи емоции.
Во Полска, луѓето често плачат кога го гледаат филмот. Таму се почитуваат сите народи, секој може да го користи својот јазик, секој може да биде тоа што е. Кога Полјаците го гледаат филмот, обично прашуваат: „Зошто Грција го прави тоа на Македонија?“
Немам информации за тоа дали филмот бил прикажан во Грција, затоа не можам ништо да кажам за тоа. Во Македонија, немам никој што се занимава со промоција на филмот, па тој е достапен на интернет. Не сакам да кажам дека интересот за филмот во Македонија е мал… но е мал.
Искрено, филмот не ми го смени животот. Не чувствувам дека нешто суштински се смени во однос на видливоста на темата или свеста во пошироката јавност. Сепак, ми значи што тој филм постои како сведоштво.
Работиш повеќе од 30 години како режисер, директор на фотографија и уметник. Освен „Македонецот“, познати се и твоите дела Przerwana misja (2018), Czesc, Tereska (2001), Papcio Chmiel (2021) and others. Што е заедничко за твојата авторска визија во сите овие проекти?
Секој филм ми е како дете, ги сакам сите мои „деца“. Работам на филмови за луѓе или за приказни кои лично ме трогнале. На пример, Siwy Amator е можеби мојот последен филм, не знам зошто, но така чувствувам.
Секој филм е различен, секој раскажува различна приказна, и секогаш се трудам да го направам на поинаков начин. Но она што ги поврзува сите мои филмови е тоа што сум автор на снимките и режијата, а многу често ги монтирам сам. Сакам да имам контрола врз секој дел од процесот, затоа што за мене филмот е целосно авторско дело, од идејата, преку визуелниот јазик, до последниот кадар.
Имаш добиено повеќе награди, меѓу кои и Златен рис во Белград за Siwy Amator, и награди во Лидс и Краков. Дали чувствуваш дека уметничките награди помагаат на една тема да добие видливост, или сепак личниот наратив ја носи моќта?
Добив повеќе од 30 награди. Секогаш се радувам кога ќе добијам награда, затоа што тоа значи дека другите луѓе го почувствувале она што јас го чувствувам во таа приказна. Тоа ми покажува дека мојата работа допира некого, и ми дава поттик да продолжам.
Наградите се важни како потврда за квалитетот на мојата работа. За мене, тоа е важен дел од работата. Можеби се значајни и за фестивалската публика, но во поширокиот контекст, не мислам дека тие сами по себе менуваат нешто. Она што ја носи вистинската моќ е личниот наратив, вистината што ја раскажуваш.
Награда за Македонецот која јас би ја сакал, за која верувам дека заслужувам, би било прикажување во Музејот на Македонија во Скопје. На пример, може да има екран и филмот да се прикажува постојано – за гледачи, за туристи. Денес Македонија не е подготвена за силен глас, се плаши од Европа, затоа чекам… може ќе се смени нешто.
Што значи за тебе документаристиката денес – уметност, историско сведоштво или форма на активизам?
Јас сум фотограф по прва школа. За мене, фотографијата е фаќање на еден момент, на животот во таа секунда. Тоа истото го барам и како режисер: сакам да ја фатам вистината, оној единствен миг што кажува сè.
Документаристиката за мене е сето тоа што го прашувате: уметност, историско сведоштво и активизам. Тоа не се исклучува едно со друго. Преку камерата набљудувам, раскажувам, реагирам. Сакам моите филмови да сведочат за човечките животи, за нечуените приказни, за неправдите. Сакам да го покажам она што другите го игнорираат.
Пред некој ден во Македонија се одржа концерт на Massive Attack, кои отворено зборуваа за Палестина. Тоа охрабри многу уметници и интелектуалци кај нас да се изјаснат по тоа прашање. Дали мислиш дека, на сличен начин, документарниот филм може да го „популаризира“ и прашањето за Македонците од Егејот, па дури и да придонесе за меѓународно признавање на историската вистина?
Би сакал да е така…
Мојот филм беше прикажан во Европскиот парламент, и постојано се прикажува на универзитети низ светот. Но, тоа ништо не смени. Секако дека би сакал филмот да помогне, да придонесе за видливост, за меѓународно препознавање на македонскиот проблем во Грција, но тоа не се случи. Мислам дека филмот нема толкава сила, колку што би сакал да има.
Инаку, не мислам дека во Егејска Македонија имало геноцид. Но без оглед на терминот, страдањето постои. Прашањето е реално, длабоко и важно и останува отворено. Кој знае што ќе донесе иднината? Размислувам како Полјак. Во Полска се вели „геноцид“ и „истребување на нацијата“ – затоа не велам „геноцид“, за мене (според полско размислување) тоа што се случи во Егејска Македонија беше истребување на нацијата – со ова се согласувам.
Постои ли можност за продолжување на приказната од „Македонецот“ – нов филм, изложба, истражување за културоцидот и егзодусот?
Да, направив изложба како продолжение на филмот. Се вика „Мајко мила“. Таа беше првпат отворена неодамна на универзитетот во Познањ, во Полска.
Имам многу материјали, многу работи ми беа испратени од луѓето откако го објавив филмот: од бегалците, од нивните деца. Толку многу имам што можам да направам музеј. И токму затоа изложбата ја направив професионално, со голема грижа и со големи емоции.
Гледам на изложбата како на втор дел од филмот, визуелно продолжение, но и ново сведоштво. Тоа не е само архивирање, туку жив доказ за тоа дека приказната сè уште трае.
Дали си запознат со некои иницијативи за меѓународна правна или културна борба за признавањето на нештата кои се случиле во Егејска Македонција?
За жал, само еднаш. Гоце Дуртаноски (George Goce Durtanosky), кој живее во Германија, и Димитар Кирјаковски, бегалец кој живее во Чешка, направија изложба во Чешка, со мое мало учество. Покрај тоа, не знам за други иницијативи.
Што би им порачал на младите Македонци денес – особено на оние кои немаат директен контакт со оваа историја?
На моите деца секогаш им велам: сè што имаш сега, не значи дека ќе го имаш засекогаш.
Денес младите Македонци живеат во својата држава. Но менувањето на името беше голема грешка. Сега треба да направите сè за таа грешка да биде последна. Државата е како дом, мора да имаш каде да живееш слободно. Но, ништо не е трајно, треба да внимаваш што правиш.
Не е доволно да знаеш како ти е името и презимето, за да одговориш на прашањето: „Кој сум јас?“ Треба да знаеш од каде си дошол на овој свет и зошто си токму овде.
Дали мислиш дека Македонија како држава прави доволно за да го зачува сеќавањето и да бара правда за оваа заедница?
Да, историјата со правда е многу важна, затоа што учи. Но… не знам што точно прави македонската влада.
Знам дека во Македонија има многу ѓубре, знам дека аквадуктот во Скопје е уништен, знам дека на патиштата има дупки… Има многу проблеми во државата – секојдневни, практични. Мислам дека Егејците не се најважни.
Секако, за мене најдобро би било да можам да ја покажам изложбата после проекција на филмот. Би било убаво да се направи голем настан за бегалците, можеби во Битола. Но никој не стапува во контакт со мене. Јас не чувствувам дека тоа што го работам е важно за Македонија.
Филмот беше прикажан неколку пати на македонската телевизија… но ниеден политичар од Скопје не стапи во контакт со мене. Мислам дека егејскиот проблем не се смета за важен. Македонија сака да има добри односи со Грција и со Европската Унија. А ние, Егејците, сме како проблем.
Што значи за тебе зборот „татковина“ – Полска, Македонија, или нешто трето?
Полска, Македонија и Грција се во моето срце. Што значи татковина? Не знам точно. Мислам дека потсвесно се чувствувам добро на тие места, и затоа често патувам од Полска во Македонија и Грција. Не размислувам каде е подобро од другите места.
Не сакам да бидам лажен патриот кој вели: „мојата земја е најубава и најдобра.“ Благодарение на мојата работа, живеев во многу земји и научив толеранција и прифаќање на други луѓе и култури.
Мојот живот се состои во патување низ светот, главно низ Европа, и насекаде се чувствувам како себеси, насекаде се чувствувам добро. Не заборавам дека сум Полјак, дека половина од мене е Македонија, но не правам од тоа национализам.
Татковината за мене не е повод за гордост: „Јас сум од Полска!“ Татковината за мене е предизвик: „Што можам да направам добро, за другите да кажат за мене: Петро е добар Полјак или Македонец?“
Ако имаш да додадеш уште нешто, а сме пропуштиле да прашаме, повели.
Многу сум среќен што мојот татко беше македонско дете-бегалец од Грција кој најде засолниште во Полска. Преку неговиот живот го запознав полското срце дадено на Македонците и разбрав што значи да живееш со родители кои преживеале толкава неправда. Тоа за мене беше огромна среќа и животна лекција.
Многу пати сакав да завршам работи за Македонија, да придонесам со тоа што го можам. Можеби сегашната изложба е мојот последен обид. Знаете зошто? Затоа што никој во Македонија не се јавува, никој не ме контактира. Само моите братучеди ми помагаат, тие се единствената врска што ја имам таму.
Пред еден месец, се одржа првото прикажување на мојата изложба во Полска. Испратив писмо до македонската амбасада. Но, како и многупати досега – ништо. Немаше никаков одговор. Филмот ми беше прикажан во Европскиот парламент, а неколку пати и на македонската телевизија. Но и покрај тоа, ниту еден политичар од Скопје не се јави, не ме покани, не ми напиша ништо.
Мислам дека егејскиот проблем не се смета за важен. Македонската држава, очигледно, сака да има добри односи со Грција и со Европската Унија, а ние, Егејците, сме како некаква непријатност.
Арно.мк е првиот медиум од Македонија што разговара со мене. Прв кој ме праша нешто. Имав интервју со Македонците во Австралија. Се сретнав со Македонци во Берлин. А Скопје… Скопје е тивко. Што можам да ви кажам повеќе?
