Контрапункт

155

ЛЕТА И МНЕМОЗИНА

29.05.2007

Малата трилогија за историјата и лустрацијата (која ја започнав пред две недели со “тезата” за политиката како историја, додека минатата недела ја изнесов фарсичната “анти-теза” за лустрацијата), ќе се обидам да ја завршам со синтеза.
Односот кон минатото во голема мера ги одредува и сегашноста и иднината. Иако фразава звучи тривијално, таа е точна и длабока, и во својата поетска и во својата политичка смисла. Историјата (како вештина на пророкување наназад!) не може да побегне од иднината зашто меѓу нив не постои цврста линија на раздвојување. Она што во моментов го читате веќе влегува во минатото. Крајот на текстов е иднина до која брзо ќе дојдете. Помеѓу стои нестварната сегашност. Минатото, сегашноста и иднината, всушност, се вид на континуум, без јасни шевови.
Лично, пред мошне комплексните и понекогаш оптоварувачки задачи одговорно (и поетски и политички!) да се промисли односот меѓу минатото, сегашноста и иднината се водам според формулата на Хана Арент: оној дел од занимавањето со минатото кој е насочен наназад треба да служи за ослободување, додека делот што е насочен нанапред треба да придонесува за воспоставување на нови форми на слободата. На некој начин, идејата за историјата што ослободува е блиска до старата дефиниција на Тацит: “Најважната задача на историјата е да спречи да се заборават благородните дела, а лошите зборови и лошите дела засекогаш да ја сочуваат онаа репутација од која ќе се плашат идните поколенија.”
Значи, сегашниве македонски обземености со минатото (од античкото, преку социјалистичкото, до транзиционото) не само што ја создаваат нашата сегашност, туку во најголем степен го одредуваат и нашиот идентитет. Затоа тие наши современи опсесии се толку битни. Различните мислења за минатото, за неговата важност, за потребата да се помни или заборави, всушност, се различни мислења за нашата сегашност и за самите нас во сегашноста. Тоа можеби најдобро го гледаше Валтер Бенјамин кога велеше дека артикулирањето на минатото на историски начин не значи да се осознае “што навистина се случило”; “тоа значи да завладееме со сеќавањето, и тоа во моментот кога тоа ќе блесне во моментот на опасност”.
“Објективното минато”, значи, не постои. Историчарите велат дека нашата општествена слика за она што поминало е “контекстуално условена интерпретативна реконструкција на минатото”. Историчарот Х. Дубил, на пример, вели дека е проблематично какво било поставување на нултиот час (резот, дисконтинуитетот) во историскиот процес: “Дури и ако, заради војни и револуции, се распаднат институционалните рамки на едно општество, успеваат да опстанат симболите и менталитетот со помош на кои стариот поредок ги врзувал луѓето за себе.”
Ненад Димитриевиќ (извонредниот српски правен теоретичар кој изминативе години потроши огромна интелектуална енергија за да ги соочи Србите со потребата да ги согледаат вистинските димензии на злосторот на режимот на Милошевиќ) вели дека една од најодговорните задачи на секој поамбициозен општествен чинител е да создава општествено и политички релевантно знаење токму за историскиот спој помеѓу минатото и сегашноста. “Таквата перспектива”, вели Димитриевиќ, “треба да создаде свест дека минатото е составен дел од сегашноста и дека заради тоа мораме да сфатиме што се случило и како слученото влијае врз нашите нормативни очекувања. Во таа смисла, ретроспективното соочување со минатото е важно за моралната и политичката автоперцепција на една заедница и нејзините граѓани. Тоа ќе ги открие вредностите кои ќе треба да бидат примарни во новата заедница; тоа соочување ќе покаже и како можат да се остварат тие вредности, но и како можат одново да се создадат обрасци на идентитет.”
За крај, и како за синтеза, сепак ќе понудам и една малку поинаква перспектива. “Алетеиа”, старогрчкиот збор за “вистина”, беше средишен поим на античката филозофија. Но, интересна е етимологијата на зборот: “а” во случајов е префикс за негација, додека “-лет” (коешто “а” го негира!) означува нешто прикриено, скриено, “латентно” (латински збор сроден на грчкото “лет”). Така, вистината можеме да ја разбереме како “незаборавање” или како “она што не смее да се заборави”, нешто што е неприкриено, несокриено, нелатентно.
Тоа “-лет” има врска со Лета, митската река во подземниот свет која на душите на умрените им носи заборав. Според естетичарот, Харолд Вајнрих, во таа слика заборавот е сосема нурнат во течниот елемент на водата. Во нејзиното меко тело се растопуваат тврдите контури на стварносното сеќавање и на тој начин стануваат “ликвидирани”.
Вајнрих извлекува интересен заклучок над оваа прекрасна поетска слика: иако филозофското мислење во Европа, на трагата на старите Грци, со столетија ја барало вистината на страната на незаборавот, значи во помнењето и сеќавањето, дури во поново време се прават плашливи обиди и на заборавот да му се признае одредена вистинитост. Вајнрих сугерира дека и покрај тоа што Лета (која во теогонијата потекнува од родот на Ноќта, Никс) е спротивна од Мнемозина (божицата на помнењето и мајката на Музите), тие две имаат и сличности; впрочем, географот Паусанија открил дека изворите на обете митски реки, некаде во Беотија, извирале еден крај друг!