Контрапункт

87

ЕДИП ОД МАКЕДОНИЈА

10.05.2005.

Последниве месеци соочени сме со актуелизирањето на неколку мошне важни општествени прашања чијашто комплексност не дозволува само политички одговори, иако нивната политичка тежина е огромна. Станува збор, пред сè, за прашањето како да ја толкуваме малата војна од 2001 година, но и за темите кои, помалку или повеќе, се поврзани со таа војна: случаите “Раштански лозја”, “Љуботен”, “Хашки трубунал” итн. За земјата сосема да не се подели по тие прашања, врз етничка или идеолошка основа, потребно е да се разговара за нив, и тоа, повторувам, не само од политички аспект.
Неквалитетот на досегашните разговори за тие прашања, острастеноста и пристрасноста, нè водат во еден истоштувачки затворен круг од кој нема излез. Понекогаш ситуацијата наликува на познатиот виц за идиотот кој клучот го изгубил во темница, а го бара под улична светилка. Кога го прашуваат зошто го прави тоа, тој вели: знам дека го изгубив таму, но овде ми е полесно да барам.
Затоа денес ќе зборуваме за Фројд и психоанализата, т.е. за феноменот на порекнувањето. Само психоанализата делумно успева да се приближи до нејасната суштина на комплексниот феномен на порекнувањето. Аналитичарот токму се занимава со нашата несвесна потреба да не знаеме за мачните работи, да бидеме невини и поштедени од непријатните сознанија. Некои од нас, на пример, не сакаат да се соочуваат со лошите вести, со сопствената или туѓата болест, со несреќата, со вината... Едноставно речено, порекнувањето е некаков несвесен механизам на одбрана.
Кога зборува за секојдневното искуство на порекнување, Фројд дава ваква дефиниција: “Неврозата обично се задоволува со избегнувањето на даден дел од стварноста и се брани од стапувањето во контакт со него”. Според Фројд, со мачните животни факти ние понекогаш се соочуваме така што едновремено ги прифаќаме и ги негираме. Самото порекнување секогаш е делумно, и тој парадокс, измешаноста на знаењето и незнаењето, е суштината на порекнувањето. Од него произлегува она што Версмер соодветно го нарекува “лажна глупост”. Затоа и Фројд не бил задоволен со компромисното решение дека непријатните факти ние едновремено ги порекнуваме и прифаќаме; на тој начин човекот не учи како да се соочи со стварноста, туку се штити од неа.
Велам, значи, дека проблемот на Едип не е само психолошки туку и политички. Целата драма на Едип е драма на порекнувањето и прикривањето, важните политички вештини. Главните ликови во драмата знаат дека Едип го убил својот татко, кралот Лај, и дека се оженил со неговата вдовица Јокаста, то ест со својата сопствена мајка. Дури и самиот Едип ги претчувствува работите, “и ги знае и не ги знае”. Целата напнатост на таа драма потекнува од неговата желба да дознае помешана со стравот од сознавањето. На врвот на драмата, кога ја дознава страшната вистина, не можејќи да ја издржи нејзината тежина, Едип самиот се ослепува.
Иако можеби е неблагодарно да се споредуваат личните и колективните порекнувања, сепак не смееме да си дозволиме мижење пред одредени општествени факти;
нашето општество евидентно минува низ фазата на порекнување, како на “албанската страна” (сосема некритичка и застрашувачки хомогенизирана слика за војната од 2001), така и на “македонската”. Механизмот на порекнувањето е ист и за поединецот и за заедницата: сакаме да бидеме поштедени од непријатните сознанија и да ја одржиме сликата за сопствената невиност; толерантните Грци имаат проблем со примитивните крадци на историјата од север, Албанците во Македонија војуваа само за повеќе човечки права, Србите со бомби и гранати ја преораа СФРЈ сè во потрага по српските гробови и огништа, Хрватите воопшто не ја парчосуваа Босна, а кај Раштански лозја беа ликвидирани опасни терористи... Така беше?! Така беше. Џабе докази, џабе безбројните страдања - веруваме во она што ни е кеиф.
Порекнувањето нè штити од мачните емоции, токму како што вртењето на главата и трепкањето на окото ја штитат мрежницата од пресилна светлина; но, Мартин Ванг укажува на еден страшен пример за другата страна на порекнувањето: Евреите во Варшавското гето го прифатиле уверувањето врз основа на кое ја негирале можноста да бидат убиени; “тоа не може да се случи во Европа, ќе ги убијат само комунистите”. Значи, ако порекнувањето нè ослободува од непосредниот страв тоа не значи дека нè ослободува од долгорочната опасност. Тоа е многу важно да се знае, затоа е важна психоанализата, затоа е важно одредени потиснати нешта, лични и колективни, да ја здогледаат светлината, и затоа, во крајна линија, е голема и политичката важност на феноменот на порекнувањето и соочувањето.
Иако, и тоа треба да се истакне, не можеме да ги поистоветуваме личното и колективното порекнување; “поединецот често плаќа многу поголема психолошка цена отколку колективот кој не сака да се соочи со злоделата и за тоа, за разлика од поединецот, нема да плати никаква психичка цена”, смета Стенли Коен, големиот стручњак за прашањето на порекнувањето, чија книга, Состојбата на порекнување, беше инспирација за текстов.
Дали, по сè, има чаре? Веројатно не. Некои поединци страдаат заради нерешените потиснувања, порекнувања, негирања, некои не. Кај колективитетите е уште позаплеткано, иако многумина значајни мислители зборувале за патологијата на заедниците, толпите, државите...
А сепак, како што старите структури на лојалноста и идентитетот, како што вели Коен - нацијата, класата, религијата, синдикатот, војската - го губат својот беспоговорен авторитет, така можат да се појават движења засновани врз универзални идентитети. Здравата недоверба спрема авторитетите, на пример, може да го поттикне нашето солидаризирање со жртвите, наспроти насилниците, со каква и да се идеолошка боја.
Коен издвојува две идеи кои можат да помогнат да не ги затвараме очите пред страдањата на другите и далечните: мораме да дефинираме потполно ист праг на неподносливост за сите луѓе. И можеби треба одново да се повикаме на најзанемарениот од сите револуционерни принципи; не на слободата, не на еднаквоста, туку на братството.
Чомски, пак, ги критикува интелектуалците кои молчат за она што го знаат и кои го игнорираат злосторството; ова особено се однесува на интелектуалците кои живеат во слободни и отворени општества, каде ризикот од јавниот збор е помал. Но, сеедно, Чомски мисли дека ни тоа не е доволно, да им се зборува вистината на моќните, бидејќи моќниците вистината, повеќе-помалку, ја знаат. Важно е гласот да допре до луѓето кои ù припаѓаат на “заедницата која споделува исти грижи”.
Таа заедница ние во земјава допрва треба да ја консолидираме, сите ние, и левите и десните, и владините и невладините, и сите етноси комплет. Имаме многу заеднички грижи и премалку заеднички одговори.