Истекувањето на токсични материи од рудникот „Тораница“ во март 2025 година ја доведе Крива Река, најдолгиот приток на Пчиња, во центарот на еколошка криза. Наводните високи нивоа на олово, арсен и цијанид во реката, потврдени од независни анализи споменати од активисти, не загрозуваат само локалниот регион на Крива Паланка, туку можат да се прошират низ целиот слив на Пчиња и Вардар, стигнувајќи дури до Скопје и пошироко.
Оваа статија го следи текот на Крива Река и ги анализира потенцијалните размери на влијанието.
Течението на Крива Река и почеток на загадувањето
Крива Река извира во Осоговските Планини на 1.932 метри надморска височина и тече 75 километри пред да се влее во Пчиња. Загадувањето започна во горното течение, близу рудникот „Тораница“, 18 километри од изворот. Оттука, контаминираната вода веќе поминува низ Крива Паланка, каде реката е витален дел од локалната економија и живот.
Од Крива Паланка, реката продолжува југозападно низ клисури (Псачка, Маркова) и котлини (Славишка), минувајќи низ селата Опила, Трновец и Белковце, пред да се влезе во Пчиња кај Клечевце. Овој дел од текот, долг околу 50 километри од Крива Паланка, го сочинува средното и долното течение на реката, со слив од 1.002 км². Токсините од „Тораница“ директно го загрозуваат овој регион, каде земјоделството и сточарството зависат од водата.
Пчиња: следната фаза на ширење
Пчиња, со должина од 135 километри (од кои 80 километри во Македонија по вливот на Крива Река), го продолжува патот на загадувањето. Од Клечевце, реката тече низ Кумановската котлина, минувајќи покрај Куманово (10 километри од вливот), град со 60.000 жители. Тука, водата од Пчиња се користи за наводнување на плодни полиња, што значи дека тешките метали можат да се акумулираат во почвата и храната.
Понатаму, Пчиња минува низ Средорек и Бислимската Клисура, па низ Катланово, пред да се влее во Вардар во Таорската Клисура, на околу 25 километри од Скопје. Вкупното растојание од Крива Паланка до вливот во Вардар е околу 110-120 километри по речно течение. Сливот на Пчиња во Македонија (2.317 км²) станува секундарна зона на ризик, со потенцијал да го пренесе загадувањето кон поголемата река.
Вардар: загадување до Скопје и пошироко
Вардар, главната река во Македонија, го прима контаминираниот тек на Пчиња во Таорската Клисура и тече низ Скопје, оддалечено околу 30 километри од вливот. Со просечен проток од 50 м³/с во Скопје, Вардар може да ги разреди токсините, но оловото и арсенот, како тешки метали, се таложат во седиментите и остануваат присутни долгорочно. Од Скопје, каде живеат над 500.000 луѓе, реката продолжува низ Велес (100 км од Скопје), Неготино, Демир Капија и Гевгелија, пред да излезе во Грција и да се влее во Егејското Море. Вкупната должина на Вардар во Македонија е околу 300 километри, со слив од 20.000 км².
Од Крива Паланка до Скопје, загадувањето може да стигне за неколку дена, зависно од протокот (2-3 м/с), додека до Гевгелија (350 км) би било потребно повеќе време, но со потенцијал за долгорочна акумулација.
Опсег на влијанието
- Крива Река (1.002 км²)
- Директно погоден регион: Од Крива Паланка до Клечевце, целиот долен тек (50 км) е изложен на високи концентрации на олово, арсен и цијанид. Земјоделските површини, бунарите и населбите долж реката се под ризик од контаминација на водата и почвата.
- Последици: Уништување на водните екосистеми, опасност за добитокот и здравјето на локалното население.
- Пчиња (2.317 км² во Македонија)
- Загрозена територија: Од Клечевце до Таор (80 км), вклучувајќи го Куманово и околните села. Наводнувањето со контаминирана вода може да ги направи земјоделските производи токсични.
- Последици: Здравствени ризици за 60.000 жители на Куманово и економски штети за земјоделците.
- Вардар (до 20.000 км²)
- Клучни точки: Скопје (120 км од Крива Паланка), Велес (220 км), Гевгелија (350 км). Иако концентрацијата на токсини се намалува со разредувањето, седиментите остануваат контаминирани.
- Последици: Потенцијално загадување на водоснабдувањето и храната во Скопје, каде живее една третина од населението на Македонија, и долгорочни еколошки штети низ Вардарската долина.
Фактори што го одредуваат ширењето
- Хидрологија: Просечниот проток на Крива Река (3,29 м³/с) е мал во споредба со Пчиња (16 м³/с) и Вардар (50 м³/с), што значи дека разредувањето расте, но тешките метали не исчезнуваат – тие се таложат во дното и бреговите.
- Човечка активност: Употребата на водата за наводнување и пиење го зголемува ризикот од ширење на контаминацијата преку почвата и ланецот на исхрана.
- Време: Без санација, токсините можат да стигнат до Скопје за неколку дена, а до Гевгелија за една-две недели, со трајни ефекти во седиментите.
Заклучок
Загадувањето на Крива Река од „Тораница“ може да влијае на територија од над 10.000 км², опфаќајќи ги сливовите на Крива Река, Пчиња и дел од Вардар. Најсилно погодени ќе бидат Крива Паланка, Куманово и регионот до Скопје (120 км), со висок ризик за здравјето, земјоделството и водните ресурси. Итна санација на изворот, мониторинг на водата и забрана за употреба на контаминирани ресурси се неопходни за да се спречи еколошка катастрофа од национални размери.