Десет години фотографирам депонии, организирам чистења, подарувам предмети за да не завршат во отпад. Верував дека секоја собрана вреќа е чекор кон почиста Македонија. Денес, гледајќи ги истите купишта смет и истите празни ветувања, сфаќам: ѓубрето не е само резултат на немар – тоа е политичка алатка. Ова е мојата исповед, но и анализа на системот што го одржува хаосот, држејќи нè заробени во циклус на фрустрација и дистракција.
Мојот активизам започна со надеж. Во 2016 година ја создадов групата „Дај, не фрлај“, верувајќи дека реупотребата може да ја промени културата на фрлање. Преку неа, над 50.000 предмети – од кујни до детски креветчиња – добија нов живот. Подоцна, преку „Дај, не фрлај: старо купујем“, им дадов глас на неформалните собирачи, кои, иако маргинализирани, се единствениот функционален дел од нашиот „систем“ за рециклирање. Паралелно, преку иницијативи како „Не фрлај, не загадувај“ и „Кеса, не благодарам“, документирав депонии, пријавував, чистев. Напишав стотици текстови, направив илјадници фотографии. Но, по една деценија, морам да признаам: состојбата е полоша.
И сега се прашувам – што ако таа енергија ја вложев во нешто друго? Што корисно можев да направам, да не се залажував? И што е најлошо – не сум единствен, всушност, многу сме! Сите ние што чистиме, документираме, пријавуваме, сме дел од невидлива игра.
Ѓубрето не е само еколошки проблем; тоа е инструмент за одвлекување на вниманието, за создавање апатија и за политички перформанс. Додека ние трчаме по сенките на проблемот, системот што го создава хаосот останува недопрен.
Од шок на изобилство до планини од отпад
По распадот на социјализмот, Македонија се соочи со „шок од изобилство“ – термин на Жужа Гиле (Zsuzsa Gille, во делото „Од култот на отпадот до ѓубриште на историјата“) за транзициските општества што некритично ја прифатија културата на прекумерна потрошувачка. Од економија на недостиг преминавме во свет на евтини, неквалитетни производи и пластика за еднократна употреба. Без систем за управување со отпад, општините, со ограничени буџети, не инвестираа во рециклирање или селекција. Резултатот? Експлозија на отпад што завршува во над 1.000 диви депонии, загадувајќи ја почвата и водите.
Неформалните собирачи, главно од ромската заедница, се единствениот реален филтер во овој хаос, но наместо поддршка, тие се казнувани и туркани во сенка. Ова не е само еколошки пропуст – тоа е социјална неправда што одржува статус кво.
Политичката игра на ѓубрето
Во Македонија, ѓубрето е совршена политичка сцена. Кога Вардариште или Буково ќе се запалат, социјалните мрежи се полнат со снимки од чад, политичарите даваат (или не даваат) изјави, а јавноста е вознемирена – за неколку дена сè се заборава.
Акциите за чистење се проследени со медиумска помпа: градоначалници со багери, фотографии на Фејсбук, ветувања за „регионални системи“. Но, според податоците од ДЗС за 2023 година, 99,8% од 878.303 тони комунален отпад завршуваат на депонии. Просечно, секој од нас создава 503 кг отпад годишно, додека селекцијата и рециклирањето се речиси непостоечки, како што нотира и Европската комисија во извештајот за 2024 година.
Во Македонија постојат над 1.000 диви депонии. Секој обид за „голема акција“ завршува со истиот циклус што лично го познавам многу добро: дојава → чекање → нема реакција и повторно во круг. Втората алтернатива, ако си малку погласен и поздодевен, како што бевме ние со некои депонии (пр. депонијата на Влезот на Драчево) циклусот е овој: (милион) дојави → чистење со ПР → фотографија со градоначалник → враќање на отпадот по две недели. Само во 2024, во Скопје беа тргнати 22.194 м³ од диви депонии, но истите локации повторно се полнат.
Ова е намерна дистракција. Додека ние се бориме со купиштата смет, вистинските причини – корупција во тендерите, непрозрачни концесии, отсуство на системски реформи – остануваат недопрени. Политичарите профитираат од гневот насочен кон симптомите, додека системот што го создава проблемот останува недопрен.
Ѓубрето како огледало на нееднаквоста
Проблемот со отпадот не е рамномерно распределен. Маргинализираните заедници, особено ромските, живеат во области каде депониите се секојдневие, без пристап до основна инфраструктура. Ова не е случајност – тоа е дел од системот што ја продлабочува социјалната нееднаквост, канализирајќи го гневот на граѓаните кон „видливите“ проблеми, наместо кон структурите што ги создаваат.
На глобално ниво, земјите од Глобалниот Југ, вклучително и Македонија, често се третираат како депонии за отпадот од развиените земји, што е форма на еколошки колонијализам. Ова дополнително ја комплицира нашата борба, ставајќи нè во позиција на жртви на глобални и локални нееднаквости.
Ова е дистракција: јавноста се бори со симболите на проблемот (купот смет), додека политичката енергија се троши далеку од вистинските причини (договори, концесии, урбанистички решенија, рударски дозволи).
Заклучок: промена на правецот
По една деценија активизам, научив дека чистењето на ѓубрето не го решава проблемот ако системот е дизајниран да го врати на истото место. Ѓубрето е симптом на нефункционален систем и алатка за политичка манипулација. Додека ние фотографираме депонии и се бориме со пластичните кеси, некој профитира од хаосот, потпишувајќи договори зад затворени врати.
Мојата борба мора да се промени. Замислувам иднина каде неформалните собирачи се вработени, а не прогонувани; каде секоја општина има систем за селекција и компостирање; каде депониите се затворени, а тендерите транспарентни. Тоа не е утопија – тоа е стандард во земјите што решиле да не живеат во смет.
Но, за да стигнеме таму, мора да престанеме да бидеме дел од играта. Ѓубрето не е само еколошки проблем – тоа е политички проблем. И само со разоткривање на механизмите што го одржуваат, можеме да ја затвориме оваа валкана приказна.