Постојат места во градот Скопје кои носат повеќе слоеви сеќавања отколку што физичкиот простор може да поднесе. За мене, еден таков простор е оној теснец помеѓу Клубот на новинарите и Градски Ѕид, место кое денес младите го викаат „плочки“, а јас го доживувам како, „Графити Маало“. Ама не е само тоа. Врз таа слика, како некаков филтер или дух, секогаш лебди и филмската лента од „Снежана на крајот умира“, зашто токму таму се одвиваше дел од таа приказна. И сега, враќајќи се по цела вечност, или барем така се чувствувам, ја премотувам ВХС лентата наназад, кон 2007-ма – кон „Точка“, и кон едно Скопје кое, како и јас, оттогаш наваму, видело и преживеало сѐ и сешто.
Значи, Графити маало. Секогаш кога ќе помислам на тој простор зад Клубот на новинарите, веднаш пред очи ми се редат филмските кадри од „Снежана на крајот умира“, како некаков неизбежен културен слој врз самата физичка локација. Ама ајде да се вратиме малку.
Беше 2007-ма. „Точка“, тој „наш“ културен центар, веќе петта година беше, и не претерувам, епицентарот на скопската алтернатива. Канцелариите на таа наша, да речам, анархистичка мисија веќе беа на друго место. Не веќе на Илинденска, иронично покажувајќи ѝ среден прст на Владата преку улица, туку зад Соборниот Храм, тоа големо собиралиште на христијанската душа за време на празниците. Имаше некаква, што знам, извртена поетика во тоа. Проектиравме куси американски пропагандни филмови – бев, и сè уште сум, по малку опседнат со таа визуелна естетика на педесеттите – капиталистички и социјалистички. (Ако ве интересира, има некаде онлајн архива, kapka.arno.mk, побарајте.)
Но, ние, вработените во „Точка“, екипата зад сцената, имавме далеку помалку гламурозни простории. Подрум кај една баба, таму некаде близу кружниот тек во Дебар Маало. Мирисот на влага, постојан и густ, и пригушените звуци од околните кафеани беа нашата секојдневна инспирација додека, како што сакавме да мислиме, создававме уметност на маргините на просторот и времето.
Пред новата „Точка“, на истото место беше книжарницата и читална „Магор“. Сум поминал таму часови и часови, губејќи се меѓу полиците со книги. Но, интересно, ниту во ерата на „Магор“, ниту подоцна, кога „Точка“ пулсираше со живот, фасадата не беше допрена од спреј (и секако не до тоа ниво!). Графитите дојдоа подоцна. Ги немаше ни во непосредната околина, зад Клубот на новинари, на тој простор замислен од Кензо Танге – да, тој Кензо Танге, архитектот на постземјотресното Скопје – како место за социјализација на станарите од Градски ѕид.
Искрено, не сум бил таму со некоја посебна намера откако ја напуштив „Точка“. Можеби во трк, замислен, како што обично бидува кога си преокупиран со сопствените егзистенцијални бури. (Дали спомнав дека добар дел од младоста, особено втората половина на 90-тите и раните 2000-ти, ја минав на клупите пред Соборниот? Не од верски побуди, се разбира. Таму се собираше алтернативната младина на Скопје. Ако сте го читале Берт Стајн, ова ви е веројатно познато.) Како новинар, да, сум влегол во Клубот на новинари, онака, службено, да си ја обновам членската книшка. Брзи, формални посети.
И потоа, скок. Петнаесет години подоцна, 2022-ра. На истиот тој простор се снима „Снежана на крајот умира“. Напишав и текст тогаш, баш од перспектива на графитите што се појавуваат во филмот. Во 2024-та ја отворив групата Графит.мк. Сега веќе имаме документирано и споделено над 3.000 фотографии од (претежно) скопски графити. Понекогаш, ете, седнувам и пишувам вакви автофикциски есеи.
И сега, 2025-та. Повторно тука. Пред мене, како да се отвори портал кон друга димензија – галерија на графити каква што, се осмелувам да кажам, нема на друго место во Скопје. А графити, фала богу, имаме. Веднаш ми падна во очи – графитот на ЕБСФ од филмот, една од позначајните екипи во последнава деценија, го нема.
На негово место, парче од ЗОРК. Независен автор, неодамна му правев интервју, тип на кој му се восхитувам поради таа негова речиси болна прецизност во техниката. Подлогата беше свежо офарбана во темна боја, што ме наведе на заклучокот дека ЗОРК го ставил својот потпис врз таа темнина, а не директно преку ЕБСФ. Знаете, меѓу авторите и генерациите во Скопје, барем вообичаено, владее некој вид почит. „Респект“, како што би рекле тие – помлади се од мене, слушаат рап, па терминологијата е некако очекувана.
До него, Вутар и PACK. Сличен стил, болдирани зелени букви прошарани со неонски пукнатини. Ова, претпоставувам, значи дека ЗОРК добил некаков премолчен „благослов“ од овие двајца важни играчи од ЕБСФ. Спроти нив, едно интересно парче, одлична типографија, пишува Koska.
„Пролазот е темен, но овој пат сум спремен!“ – ми се врти хип-хоп рима во глава додека го вадам фотоапаратот. Овој прави подобри фотки во мрак од мобилниот, па почнувам да шракам.
Излегувам од тесниот премин и – просветление. Буквално, од темница на виделина. Еден од оние „алелуја“ моменти. Пред мене, какофонија од бои и форми што покриваат сè, од асфалтот до првите станбени прозорци. Над дуќаните има некакви платформи, и цртачите, нормално, максимално ги искористиле, се качувале по нив.
Продолжувам да фотографирам, туркајќи го велосипедот покрај себе, застанувајќи на секои неколку чекори. Еден графит-посвета – на некој прерано заминат маалски лик, претпоставувам – уништен.
Нови генерации цртачи. Го повлекувам она што го реков за почитта… Ама, ајде, веројатно некои клинци, не знаеле што прават. Христијански е да се прости, нели? Интересно, под тој уништен графит имаше остатоци од SRK, кој се гледа во филмот, еден од пионерите на сцената. Така што, иронично, и авторите на посветата го прекршиле тоа непишано графити правило. Ама кого лажам – графитите се илегални по дефиниција. Нема правила!
Десно од мене, на жардиниерите каде што повремено никнува некаква вегетација, троу-ап на Pack од ЕБСФ. Заоблени балон-букви, бела боја, црна контура, украсен со ѕвездички и мал таг: 2022. Се прашувам дали се појавил во филмот, или сум го пропуштил. Веднаш зад него се наѕираат Лопов и 163. Пропуштам да ги сликам одблиску, брзам да се спуштам по скалите. А што има долу?
Стигнувам до дуќанот каде што во филмот беше сместена таа фиктивна видеотека. Се насмевнувам. Се чувствувам како оние јутјубери што одат по локации во Америка каде што се снимале познати филмови, па ги документираат денес. Токму таков момент преживувам кога го гледам графитот WORM над „видеотеката“.
Забележувам, графитот на Rodeo го нема на сегашниот излог. И некои други фалат. Ама, „сè тече, сè се менува“, како што наводно (или низводно?) рекол Демокрит. Ајде понатаму.
Следните парчиња, веднаш до игралиштето сместено среде овој простор. Геометрискиот Рубик со розево-сина палета и OSTIK со пикселизирана текстура и блоковски форми, со јасни 3D сенки. Двата со таг ’24 и Skopje.
Додека ги фотографирам, слушам детски глас зад мене: „Ги сликате графитите?“
Се вртам. Две деца. Едното, тоа што праша, можеби осум години. Другото, дванаесет. „Да,“ одговарам.
„А цртате графити?“ продолжува помалото. „Не,“ му одговарам кратко. Тој, како од пушка: „Е па, ние цртаме!“
„Стварно?“ се насмевнувам. „Да,“ се уфрла постариот. „Мојот таг е Mice, а неговиот Rice.“ Го изговара како „Рице“. Малиот веднаш скока: „Не е Рице, туку Рајс!“
„Е, добро де,“ се насмевнува поголемиот. „Браво бе деца,“ им велам. Малиот веднаш стрчува некаде. Се тргам малку, ми се чини дека оддалеку ми покажува нешто, ама не ми е јасно. Чекам неколку секунди, се вртам и продолжувам. Пред да заминам, му дофрлам на поголемиот: „Само така продолжете.“
Очигледно, околината ги инспирирала. Пример за тоа како деца што растат во стимулативна средина создаваат интересни нешта. Роботи за правење графити нема да измислат во скоро време. Можеби само такви за нивно отстранување.
Налетувам на уште еден графит-посвета. Црно-бела техника. Пишува: 4130 “Ride In Peace” Yo, Yo! Има и неколку тагови. Не сум сигурен за кого е посветата, ама маалските деца сигурно знаат, штом го оставиле недопрен. Под вторите скали, уште повеќе графити. Огромно парче: 163.Скопје! Тагови на Лопов и на Арис, најпознатиот член на ЕШТ екипата. Ова е блокбастер парче, сребрена внатрешност, црна контура, развлечено преку цела фасада. Како визуелен потпис на нивниот урбан идентитет, нивната припадност кон скопската графити сцена.
На една од жардиниерите во близина, ги забележувам и Зипер со Дред и Strik. Екипа Dreadcrew, формирана во 2024-та. Дредпен е веќе етаблиран автор, со свој визуелен идентитет, дури и моден бренд. Зипер е исто така етаблиран, црта веќе деценија, сум правел интервју со него. А Стрик е новата генерација, еден од младите цртачи кои постариве, изгледа, ги зеле под своја закрила.
Тука некаде се појавуваат и Буск (Busk), CK, Бурек, Лопов, Chris, Poked, Choser, Zee. И други познати имиња од таа трета генерација цртачи (според мојот Графити времеплов), активни во последниве десетина години.
На крајот од оваа урбана галерија – еден череп и мноштво тагови како совршена завршница која ја отсликува состојбата во ова маало на границата од уличната уметност и вандализмот.
Во другиот премин, на излезот од оваа импровизирана галерија, како отворена и затворена заграда, ме пречекуваат повторно Вутар и Pack, а меѓу нив – целава оваа приказна.
Се качувам на велосипедот. Забрзувам кон мостот „Гоце Делчев“, па понатаму, кон мојата следна дестинација (и следна графити приказна!) – подвожњакот на булеварот што минува под некогашната Стоковна куќа „Мост“. Сликав таму пред некое време, ама не го носев фотоапаратот. Темнината на подвожњакот не трпи џанк мобилен со лоша камера. Возбуден од новата авантура, вртам брзо и тогаш… тогаш наеднаш ме удира!
Не физички, туку онака, како задоцнета шлаканица од совеста: „А бе, оние деца сакаа да им ги сликаш графитите, будало!“ Можеби. Можеби во целата таа моја археолошка експедиција низ слоевите на скопската улична уметност, трагајќи по познатите имиња и препознатливите стилови, ја пропуштив суштината – онаа сирова, нефилтрирана енергија на двајца клинци со спреј во рацете и цел еден ѕид пред нив. Не дека ним им треба мојата валидација, ни најмалку. Инспирацијата таму, во тоа Графити маало, извира од секоја пора на бетонот, можеби и премногу дива, премногу напластена за да се фати во кадар или да се смести во некаков уреден наратив.
Толку многу, всушност, што естетиката почнува да се гуши под сопствената тежина, а линијата помеѓу уметничкиот изблик и она што веќе заличува на презаситена, заглушувачка какофонија од чкртаници, станува опасно тенка, речиси избришана. Тоа е место каде што концептот за „премногу“ како да не постои, а границата со вандализмот се растекува како свежа боја. И тоа е, претпоставувам, дел од неговата сурова, нескротлива специфичност и убавина.
Во текстов се издвоени дел од фотографиите, другите можете да ги видите тука.