„Екологијата е првата жртва на корупцијата“ може да биде современа варијанта на старата изрека „Вистината е прва жртва на војната“. Денес, кога индустриската моќ секојдневно се судира со правото на здрава животна средина, потребата да се зборува за овие прашања преку популарната култура е поголема од кога било.
Во рамките на серијалот Филмот како активизам, по Class Action, го анализираме Erin Brockovich (2000) – филм базиран на вистинска приказна, кој претставува икона на еколошкиот активизам на филм. Но овојпат, низ призмата на Македонија 2025 – земја каде водите се загадуваат, институциите молчат, а казните се сведуваат на административна ставка во ексел-табела.
Филмска критика: Erin Brockovich (2000)
Во режија на Стивен Содерберг и со одлична изведба од страна на Џулија Робертс, Erin Brockovich ја раскажува вистинската приказна за самохрана мајка без формално правно образование, која станува клучен фактор во откривањето на еден од најголемите еколошки скандали во САД. Компанијата PG&E во Хинкли, Калифорнија, загадувала вода со хексавалентен хром – токсична хемикалија што предизвикува сериозни здравствени проблеми кај жителите.
Види, стварно не е важно дали ќе победиш, изгубиш или ќе завршиш нерешено. Она што е важно е дека те излажаа. Ти си болна, и твоите деца се болни поради тие лаги. Ако не заради ништо друго, мораш да се издигнеш, да застанеш во судница и да го кажеш тоа.
— Ерин Брокович
Ерин, иако почнува како асистентка во мала адвокатска канцеларија, покажува вонсериска упорност и интуиција, која ќе ја доведе до најголемата колективна тужба во американската историја до тој момент. Филмот не само што ја разобличува корпоративната алчност, туку и ја глорифицира моќта на „обичниот човек“ што не се откажува.
Паралели со Македонија: од Хинкли до Крива Река
Денес, 25 години по премиерата на филмот, Македонија се соочува со својата верзија на „Хинкли“ – и тоа буквално. Инцидентот во рудникот Тораница во март 2025, кога во Крива Река се излеа концентрат од олово, арсен, кадмиум и цијанид, е тивок екоцид што, за разлика од случајот во филмот, не доби национално внимание, туку институционално молчење.
Независните анализи покажаа дека токсичните нивоа биле 10-20 пати над дозволеното, а водата се користи за пиење, наводнување и сточарство низ целиот слив на Пчиња и Вардар. Подобро кажано – „олово на тањир, арсен во чаша вода“.
Овие луѓе не сонуваат да бидат богати. Тие сонуваат да можат да ги гледаат своите деца како пливаат во базен, без да се грижат дека ќе мораат да направат хистеректомија пред да наполнат 20 години. — Ерин Брокович
Иако во филмот, PG&E на крај исплаќа 333 милиони долари, кај нас компанијата Булмак може да добие казна до 200.000 евра – која, по административна процедура, може да се преполови.
Корупција и системско игнорирање
Истиот принцип од филмот – „поевтино е да се плати казна отколку да се реши проблемот“ – го гледаме и кај Дрисла, каде се увезувал отпад од Италија, или кај Усје, каде загадувањето со ПМ честички е хронично, а протестите се игнорираат со службени фрази.
Во Erin Brockovich, една жена успева да издејствува правда со упорност и сочувство. Во Македонија, активистите не се слушнати – а некои, како рибарите што зеле мостри од Крива Река, морале сами да ги финансираат лабораториските анализи. Во земја со министерства и инспекторати, тоа е срамно.
Поука: ни треба македонска Ерин Брокович
Затоа, пред повторно да се вратиш тука со некоја бедна понуда, сакам добро да размислиш колку вреди твојот р’бет, господине Вокер. Или колку би очекувала некој да ти плати за матката, госпоѓице Санчез. Потоа извади калкулатор, и помножи ја таа бројка со сто. Сè што е помалку од тоа – е губење време. — Ерин Брокович
Не ни требаат суперјунаци. Ни требаат луѓе со совест. Ни треба новинар кој ќе истражува, инспектор кој нема да молчи, правник кој ќе ги брани граѓаните, не концесионерите. Крива Река ни покажа што се случува кога системот не функционира – но и што може да се случи ако граѓаните не се откажат.
Erin Brockovich не е само филм. Таа е модел на отпор, инспирација за секој што верува дека вистината, па и еколошката, заслужува да биде слушната – без разлика дали доаѓа од самохрана мајка, рибар, студент или учител.
Заклучок: битката за правда тече – исто како Крива Река
Додека нашата Крива Река ја менува бојата, додека институциите одбиваат да реагираат, додека еден рудник продолжува да работи, останува едно прашање:
Дали во Македонија ќе се најде некој што ќе стане, како Ерин, и ќе каже: „Доста е!“?