Зелен пазар во Скопје. Меѓу тезгите со пластични домати и ѕидовите исчкртани со пораки, откривам приказна за нашиот град во постојана транзиција. Овде, графитите не се само вандализам – тие се огледало на нашите надежи, фрустрации и секојдневие. Срцето на Скопје, место каде што цените на зеленчукот се менуваат почесто од политичките слогани на ѕидовите, а уметноста никнува и таму каде што најмалку ја очекувате.
Зелен пазар, срце на градот што чука во ритамот на трговијата и човечката врева. Тргнав со сопругата и синот, божем по овошје и зеленчук, а се најдов во лавиринт на бои, мириси и – неочекувано – графити. Животот е полн со вакви мали изненадувања, нели? Како кога мислиш дека одиш по домати, а завршуваш во потрага по уметност на бетон.
„Одете вие, ќе ве стигнам,“ им дофрлив на моите, додека го вадев фотоапаратот. Синот, типичен тинејџер, само ги преврте очите. „Пак со тие графити!“ Можев да го слушнам неизговорениот прекор во неговиот глас. Но, што да правам кога урбаната уметност ме вика посилно од мирисот на свежо овошје? Барем е уметност – а не ѓубре и депонии – слики со кои беше исполнета мемориската картица на мојот фотоапарат не толку одамна.
Штракнав неколку брзи кадри и се впуштив во метежот на пазарот. Виката и грајата ме заглушуваа, цените ме шокираа. Кога, по ѓаволите, доматот во Македонија стана луксузна стока? Кога нашата земја стана Швајцарија, а никој да ме извести? И не само по цените, туку и по „квалитетот“ – неприродно сјаен и „пластичен“ домат, со срцевина како кочан.
(Треба да напишам колумна за ова. „Од земја на сонцето до земја на пластичните домати“. Звучи добро, зарем не? Ментална белешка: објави на Арно.мк, или подобро, побарај контакт од некој уредник на медиум кој стварно некој го чита!)
Се движев низ тесните пролази меѓу тезгите, избегнувајќи ги теткиците што се расправаа за цените, нивните зборови се мешаа со повиците на продавачите. „Најевтино!“, „Највкусно!“, „Најдобро!“ – како некој чуден урбан хор што пее вековна песна на трговечкот дух и непокор.
Собравме што ни требаше, кесите преполни. И покрај нашите обиди да користиме платнени торби, пластичните кеси некако секогаш победуваат на пазарите. Уште една битка изгубена во војната против пластиката. Каква иронијата – пластични кеси за пластични домати! Совршен симбол на нашето време.
Се вратив по неколку дена, овој пат со јасна мисија – да ги документирам графитите. Околу влезот на пазарот, гаражите стојат како стражари на едно поинакво време. Некои се преобразени во работилници, други во импровизирани продавници. На нивните ѕидови, графитите се бореа со забот на времето, буквите се лупеа заедно со малтерот. Транзицијата не ги поштеди ни нив – таа уништи, одрони, скапа, изеде, изаби, из*ба сè околу себе!
(Дали и ние сме како овие графити? Се лупиме, се рониме под притисокот на времето и околностите? Можеби треба да напишам песна за ова. Иако, не ме бива за поезија – никако, поезија и ја!?)
Додека на слушалките ми свиреа Fontaines D.C., Silverbacks, Wine Lips, Panic Shack, Idles, Stiff Richards, Teen Mortgage, Death Lens и други понови бендови од pank-rock компилацијата на Spotify, пред влезот на Зелено пазарче ме пречека стенсил на Гоце Делчев, како да ме потсетува на некое поинакво време, на идеали што одамна ги заборавивме. До него, „Центар не е Пустец“ – политичка порака завиткана во урбан протест. И еден чуден пиктограм на уницикл. (Моноцикл? А на македонски би требало буквално да е точак, нели? Додека бицикл би бил двоточак. Јазикот е чудна работа.)
На еден контејнер, некој со црн спреј напишал “Umro je trep!”. Се прашувам дали авторот знае дека со тоа всушност му дава нов живот. Малку подалеку, големи парчиња од Драш и SRK – познатата екипа од Скопје. Нивните дела стојат како артефакти!
Фаќам кадар од графит на Драш со мачка на кола до него. Мачката ме гледа сомничаво, како да знае дека ја фотографирам. Се насмевнувам, присетувајќи се дека Мачка е прекар на друг познат графитџија и чест соработник на Драш. Совпаѓања? Во светот на графитите, ништо не е случајно.
Тука е и неизбежниот Хром, чиј потпис во сребрена боја е како потсетник на населбата од која потекнува. Неговото име е синоним за првата продавница за графитџиски материјали во Скопје – уште еден дел од историјата на скопската улична уметност.
Новата генерација е тука исто така – Арис и Лопов, Рубик и Снејк. Едвај успевам да го сликам Снејк зад еден паркиран камион. (Се враќам и друг ден – камионот е сè уште таму. Дали некој намерно го става таму за да го скрие графитот? Уште една графити мистерија која мора да се разреши!)
Еден од оние графити кои се речиси сосема излупени гласи „Fight The War“, а под него „I Agree“ потпишано со Tom Morello. До него, цртеж на гитаристот на Rage Against the Machine. Се прашувам колку од минувачите го препознаваат, колку од нив ја разбираат пораката. Борба против војната – колку иронично во свет кој постојано војува.
На една стара дрвена гаража со мрсна бела боја пишува „Биди човек, не паркирај“ и малку подолу „Смрт на фашизмот, слобода на народот.“ Ме потсетуваат на она што графитите некогаш биле – огласна табла за граѓаните, потсетник за важните нешта во животот и политиката. Се прашувам дали луѓето го почитуваат овој апел за човечност.
Јавнувам на мојот двоточак и се враќам друг ден за да ги досликам графитите од страната на булеварот „11 октомври“. Тука е вистинската галерија на Скопје – една од најубавите во градот. Познатите скопски цртачки фаци повторно доминираат.
Еден ѕид е какофонија на фрази кои требаше да значат нешто во оваа земја. „Стисни плеј за подобра иднина“, „вработување“, „млади“, „семејство“, „Европа“… Зборови што одекнуваат празно, ветувања што никогаш не се исполнија. Во земја каде надежта последна умира, инаетот нè одржува во живот, а цинизмот живее вечно.
(Можеби треба да направам изложба на фотографии од овие графити. „Ветувања на бетон“ – звучи добро, не? Уште една идеја за мојата листа на „еден ден кога ќе имам време“.)
Големите парчиња на Драш, ОКС и СРК од 2012 година стојат гордо, сведоци на времето кога графит сцената во Скопје доживуваше своевидна ренесанса. Пиксел цветот цвета на бетонот, потсетник дека убавината може да никне и во најсуровите услови.
На ќошот на улицата „Кочо Рацин“ е муралот на самиот Рацин. Се сеќавам кога Го Це Тунт, мојот соработник од „Графити.мк“, го фотографираше при создавањето. Тогаш ми се чинеше како една од поубавите интервенции во јавниот простор. Сега, гледајќи го одново, ја забележувам неговата политичка конотација. Се прашувам што би рекол Рацин за нашата сегашност – дали и тој би пишувал графити наместо песни?
Политиката не ме интересира, си велам додека вртам кон самиот Бул. „Кочо Рацин“, каде ме пречекува уште една галерија со имиња како Дарма, Бавар, Бурек, Stoma, Bavar и повторно Snake, Арис и Рубик
Живописните бои на графитите ме потсетуваат на тезгите на пазарот, исполнети со разновидни зеленчуци и овошја, кои се повеќе имаат едноличен индустиски пластенички вкус. Сакам црвени и вкусни патлиџани, не пластика! Се присетувам на првиот текст што го напишав за Арно.мк пред пет години со наслов „Пластична облека“.
Зарем не е тоа најголемата иронија? Додека ги документирам овие графити, овие изрази на бунт и креативност, сфаќам дека сите ние сме станале дел од истиот систем против кој се бунтуваме. Пластични домати, пластична облека, пластични животи.
Го враќам фотоапаратот во ранецот, а во главата ми одѕвонува прашањето што ми го постави еден графитџија пред некој ден: „Зошто го правиш ова?“ Погледнувам назад кон Зелениот пазар, кој пулсира со живот како огромно урбано срце. Графитите на околните ѕидови продолжуваат да шепотат своите приказни, чекајќи некој да ги прочита, да ги разбере.
„Ете зошто!“, му одговарам во себеси на љубопитниот цртач. Зашто овие слики, овие моменти на бунт и креативност што ги документирам, можеби еден ден ќе бидат единственото сведоштво дека сме постоеле. Додека возам кон дома, сфаќам дека не го документирам само минатото и сегашноста, туку правам временска капсула за една можна иднина – иднина во која овие графити ќе бидат пребоени, цртачите ќе заминат јабана во барање посреќен живот, или овие згради ќе бидат заменети со нови (поголеми и погрди), и тогаш некој можеби ќе ги види овие слики и ќе рече: „Да, еве ги – создавале и живееле тука!“
Останатите графити од оваа локација можете да ги видите тука.