Во срцето на Скопје, на улицата „Никола Вапцаров”, стоеше еден необичен времеплов – ресторанот „Самоисхрана”. Сместен спроти кафичот „Тренд”, во близина на „Ловец” и продавницата „Беба”, овој топоним на Скопје беше повеќе од место за јадење. Тој беше сведок и учесник во епската сага на југословенскиот социјализам, македонската независност и турбулентната транзиција кон капитализмот.
Замислете го Скопје од 1960-тите. Градот пулсира со енергијата на обновата по катастрофалниот земјотрес. Во таа атмосфера на надеж и солидарност, „Самоисхрана” ги отвора своите врати. Неговиот концепт на самопослужување не беше само гастрономска новина – тоа беше манифестација на социјалистичкиот идеал за еднаквост. Секој работник, од чистачите во ГП „Бетон” до директорите во канцелариите на горните катови, стоеше во ист ред, бирајќи од истото мени.
Како што 1970-тите преминуваа во 1980-тите, „Самоисхрана” стана микрокосмос на југословенското „златно доба”. Мирисот на прочуената „купечка” руска салата се мешаше со аромата на свежо пржена риба, создавајќи симфонија на вкусови достапна за секој џеб. На шалтерот, чипсот во најлон кесички за 5 „банки” беше мал луксуз кој секој можеше да си го дозволи – совршена метафора за релативниот просперитет на доцниот социјализам.
Но, како што 1980-тите се ближеа кон својот крај, воздухот во „Самоисхрана” стануваше потежок, исполнет со тензија. Редовите станаа подолги, изборот поскромен. Тоалетот, за кој некогаш гордо се издаваше посебен бон, сега стана симбол на системот кој се распаѓа.
1991-ва година удри како гром. Југославија се распадна, Македонија прогласи независност. „Самоисхрана”, како и целата земја, се најде на непозната територија. Системот на самопослужување, некогаш симбол на социјалистичка прогресивност, одеднаш изгледаше застарено во новиот свет на приватни ресторани и странски синџири за брза храна.
Во овие бурни 1990-ти, „Самоисхрана” стана нешто како временска капсула. Додека надвор никнеа казина и луксузни бутици, внатре менито остана речиси непроменето – тивок отпор против налетот на капитализмот. Но промената беше неизбежна. Приватизацијата, тој чудесен ѕвер на транзицијата, конечно го проголта и овој бастион на минатото.
Трансформацијата на просторот по затворањето на „Самоисхрана” е како забрзан курс по пост-социјалистичка економија. Прво израелски ресторан – симбол на новооткриената глобализација. Потоа „Арабеска” – можеби обид да се задржи нешто од колективниот дух на минатото. И конечно, казино – врховен израз на новиот капиталистички етос: шанса за брзо богатење, но и ризик од целосна пропаст.
Последниот јавен настап на „Самоисхрана” беше во скеч на К-15 средината на 1990-тите. Каква иронија! Местото кое некогаш го хранеше работничкото достоинство, сега стана предмет на сатира. Но можеби токму преку хуморот, „Самоисхрана” најдобро ја отслика апсурдноста на транзицијата – општество фатено помеѓу носталгијата за минатото и несигурната иднина.
Денес, „Самоисхрана” живее само во сеќавањата. На форумот Кајгана и во Фејсбук групата „Стари Скопјани”, луѓето споделуваат фрагменти од минатото како парчиња од скршено огледало. Секое парче рефлектира различен аспект: за некои тоа се вкусните торти и слатки, за други евтиниот ручек што им овозможувал да преживеат како студенти.
Филмот „Томе на бензинската пумпа” го овековечи „Самоисхрана” на целулоидна лента, претворајќи го во културна икона. Но зад носталгичниот блесок се крие една посериозна вистина – недостатокот на систематски истражувања за вакви места. Оваа празнина во нашето разбирање на урбаната историја на Скопје е како дупка во ѕидот на колективното сеќавање, низ која полека истекува нашето разбирање за тоа кои сме и од каде доаѓаме.
Важно е да се напомене дека информациите за „Самоисхрана”, иако присутни по групи на Фејсбук и форуми на интернет, се често расфрлани и несистематизирани. Ова укажува на потребата за посериозни, научни, статистички и архивски истражувања на тема топоними. Недостатокот на систематски пристап во проучувањето на вакви значајни места од урбаната историја на Скопје ја потврдува тезата дека постои празнина во документирањето на овој важен аспект од градскиот живот. Овој опис претставува мал, но значаен придонес кон подобрувањето на оваа ситуација, обидувајќи се да ги собере и организира достапните информации за „Самоисхрана” на едно место.
Информациите и сликите за текстов се собрани од Фејсбук групата „Стари Скопјани“ (благодарение на сите кои коментираа на објавите поврзани директно или индиректно со мензава), Форуми на Кајгана, како и од нашиот текст Филмот како временска капсула: „Томе од бензинската пумпа“.