Како портал Арно.мк, уште од самиот почеток на бумот на генеративната вештачка интелигенција (2022), активно се занимаваме со прашањето за местото на македонскиот дигитален идентитет – неговата видливост, автентичност и заштита во новата дигитална ера. Веруваме дека оваа борба е подеднакво значајна како и борбата за вистинскиот, историски македонски идентитет.
Прашањето за тоа како вештачката интелигенција ја претставува Македонија не е само технолошко, туку и културно и политичко прашање. Случајот со Грокпедија е токму дел од оваа поширока борба – за дигитална самоприпадност и контрола над наративите што нѐ дефинираат.
Вештачката интелигенција како историчар
Во октомври 2025 година, компанијата xAI на Илон Маск ја претстави својата нова онлајн енциклопедија, Grokipedia. Маск ја најави како „непристрана“ и „поверодостојна“ алтернатива на Википедија, која, според него, одамна ја изгубила својата објективност. Но зад овој амбициозен проект стои нешто многу поинтересно: првиот голем обид вештачката интелигенција да стане колективен историчар на човештвото.
Прашањето е – што се случува кога историјата и идентитетот на мали нации, како Македонија, ќе се препишат од алгоритам што учи од глобалната онлајн маса?
Од Википедија до Грокпедија: различни модели на знаење
Википедија е заснована на соработка помеѓу луѓе, изворна проверка и транспарентна уредувачка историја. Грокпедија, напротив, функционира преку автоматско генерирање на текстови од јазичниот модел Grok, без потреба од уредници, рецензенти или јавни дискусии.
Овој технолошки скок создава нов тип на „енциклопедиска вистина“ – алгоритамска, а не човечка. Таа не произлегува од консензус, туку од статистичка веројатност.
Случајот Македонија: јазик и идентитет
Во некои верзии на текстови за Македонија на Грокпедија се појавуваат формулации од типот:
„Некои научници го сметаат македонскиот јазик за дијалект на бугарскиот.“
Овој исказ не е само неточен – тој е одраз на алгоритамски компромис меѓу бројните, често спротивставени наративи присутни на интернет. AI-моделот не знае кој е во право; тој само репродуцира што е најчесто присутно во податоците.
Резултатот е текст што звучи „неутрално“, но всушност го репродуцира доминантниот дискурс – во случајов, оној што потекнува од англофонските извори и од соседните земји кои го негираат македонскиот јазик како посебен.
Религија и признавање
Грокпедија во неколку наврати сè уште тврди дека Македонската православна црква не е признаена, игнорирајќи го фактот дека во 2022 година таа доби полна автокефалност од Вселенската патријаршија.
Тоа покажува колку се инертни и „заостанати“ податоците врз кои е тренирана AI, дури и кога станува збор за настани со меѓународно признание.
Геополитички рамки
Во статиите за државата и нејзините односи со соседите, често се повторува погрешната формулација дека Преcпанскиот договор бил услов за „влез во Европската Унија“, иако всушност станува збор за членство во НАТО.
Таквите грешки не се случајни – тие ја откриваат западната перспектива од која AI ги чита Балканските теми: преку европски филтер, каде малите држави се гледаат само како дел од „процес на интеграција“.
Мисијата на Маск – невозможна
Илон Маск ја најави Грокпедија како проект за „ослободување на знаењето од идеолошки филтри“. Но мисјата изгледа невозможна – барем засега.
Наместо да создаде објективна енциклопедија, Маск создал огромна мешаница од доминантни наративи, кои лесно можат да послужат како пропаганден инструмент.
Со тоа, се постигнува спротивното од она што го ветува: наместо да го ослободи светот од пристрасност, тој создава нова идеолошка инфраструктура, каде што вештачката интелигенција ја нормализира токму онаа идеологија која најмногу кружи на интернет.
Се поставува и подлабоко прашање:
дали идејата на Маск е да го ослободи светот преку купувањето на Твитер/Икс, создавањето на Грокпедија и другите „отворени“ проекти – или, можеби, да го зароби во неговата верзија на „вистината“?
Алгоритамска колонизација на знаењето
Оваа појава се вклопува во поширокиот концепт на „информациски колонијализам“ (Nick Couldry, Ulises Mejias) – процес во кој вештачката интелигенција го претвора светот во податок, но со нерамномерна репрезентација.
Малите јазици, култури и нации стануваат невидливи во статистичките мнозинства.
Како што предупредува Сафија Ноубл во Algorithms of Oppression, алгоритмите не се неутрални – тие го одразуваат општеството што ги создава.
Што можеме да направиме
Иако Грокпедија не дозволува слободно уредување како Википедија, корисниците сепак имаат можност да пријават грешки или да предложат промени.
Процедурата е едноставна:
- Потребно е да се најавите преку X (Твитер) профил,
- Да ја отворите конкретната страница,
- Да кликнете на копчето “Suggest Edit” под текстот,
- Да го наведете делот што треба да се смени, со кратко образложение и евентуален извор.
Предлозите ги разгледува AI-системот и тимот на xAI, по што се одлучува дали да се интегрираат.
Процесот не е целосно транспарентен, но секоја интервенција создава трага – знак дека јавноста не молчи. А токму тоа е првиот чекор кон дигитална одбрана на вистината.
Заклучок: вистината меѓу редовите на кодот
Грокпедија не ја „знае“ Македонија таа ја проектира.
Тоа што го гледаме таму не е нечија намера, туку резултат на алгоритамски консензус: комбинација од најчесто спомнувани податоци на интернет. Затоа, нејзината вредност не е во точноста, туку во огледалото што го држи пред нас.
Со внимателно читање на овие текстови, можеме да дознаеме не само како нас нѐ гледа светот, туку и како вештачката интелигенција ја обликува идната историја на малите нации.
А најдобриот начин да се спротивставиме е – да учествуваме: да пријавуваме грешки и да не дозволиме алгоритмите да зборуваат во наше име.