Во театарот на универзумот, атомот е несомнено најстариот актер со најдолгата кариера. Навистина, оваа микроскопска „ѕвезда“ била тука од речиси самиот почеток, уште од првите моменти по Големата експлозија (точно 380.000 години по неа). Овој момент кога настанале атомите во науката е познат како „епоха на рекомбинација“ што им овозможило на фотоните да се движат слободно и универзумот да стане транспарентен за светлината – буквално момент на „нека биде светлина!“
Концептот за атомот го фасцинирал човештвото уште од дамнина, преминувајќи од древните филозофски размислувања до модерните научни достигнувања.
Древните детективи: Кој прв го забележал невидливото?
Традиционалната историска нарација обично им ја доделува титулата на први атомисти на старите грци, посебно на Левкип и Демокрит (во 5 век п.н.е.). Демокрит тврдел дека целиот универзум е составен од мали, неделиви честички кои се движат низ празнината, а нивните комбинации создаваат секој видлив објект.
Но, според романот Атом и Ева на Бранко Прља, индиската филозофска мисла прва ја посеала семката на атомизмот. Древниот индиски филозоф Канада и Ваишешика школата (околу 600 г. п.н.е.) веќе зборувале за атоми, додека голем дел од светот сè уште се чудел зошто громовите удираат од небото. Оваа школа тврдела дека целата материја е составена од мали, неуништиви единици, што укажува дека различни култури независно стигнале до слични заклучоци за основните градбени единици на светот. Ви наликува на грчкиот атомизам?
Сатирична атомска (ре)волуција: Атом и Ева
Во експерименталната постмодернистичко-сатирична книга Атом и Ева, Прља ја преобразува целата концепција за атомизмот во забавна космичка авантура. Тука атомот не е само градбена единица ан материјата, туку карактер со своја личност. Ликовите, како што се Адам и Ева, по наредба на мистериозниот Господ Вакуум, патуваат низ времето за да го заштитат светогледот на атомизмот како клучен столб на материјалистичкото мислење на Западната мисла.
Прља ја преиспишува традиционалната приказна за атомизмот со ироничен пресврт, ликовите кои се обидуваат да го заштитат материјалистичкиот светоглед почнуваат да се борат против него, спојувајќи ги древните филозофски идеи со современите критики на консумеризмот. Атомот станува симбол на невидливата, но моќна сила која го обликува универзумот, а атомите добиваат карактер и динамика што ја надминува нивната физичка природа, што ја зголемува ироничната длабочина на приказната.
Се разбира овие идеи се присутни и во други текстови, иако академски не се докажани – а академизмот е западна измислица, па веројатно ќе разберете зошто се дава приматот на Западната пред Источната мисла. За волја на вистината и Енциклопедијата од Станфорд изнесува дека постои можност индиската филозофија прва да зборувала за атомизмот и да влијаела на грчката.
Во индиската филозофија атомизмот не е само „физичка“ теорија туку е поврзана со концепти како атман (душа) и мокша (ослободување), што е во контраст со материјалистичкиот грчки пристап.
Паралелни универзуми: кога Атом и Ева го среќава Локи
Забележително е како паралелите во книгата Атом и Ева (2012) наоѓаат одраз и во модерната популарна култура. Во серија Локи на Марвел од 2021 година, тајновитиот Тој којшто останува (He Who Remains) управува со Органот за временска варијабла (Time Variance Authority) за да спречи хаос во временската линија, одржувајќи го редот. Слично, во Атом и Ева Господ Вакуум стои зад кулисите, диригирајќи со космичката реалност. Во романот, Адам и Ева патуваат низ историјата со цел да го заштитат атомистичкиот светоглед како клучен столб на материјалистичкото мислење на Западот, бидејќи тие, по потекло од Едемската градина, се испратени од Господ Вакуум да го поробат нашиот свет. Овие паралели создаваат длабока тематска сличност, каде што авторите ја истражуваат тензијата помеѓу авторитарната контрола и стремежот кон ослободување.
Квантната реалност: кога атомот ги изненади физичарите
Со развојот на квантната механика во 20 век, научниците открија дека нивниот неделив атом всушност е многу делив – составен од протони, неутрони и електрони кои се движат во орбити. Ова откритие целосно го променило нашето разбирање на материјата. Со обновувањето на интересот кон класичните идеи за атомите во периодот на ренесансата, научниците како Џон Далтон започнале систематски истражувања, што го поставило темелот за модерната хемија и ја поврзало филозофската мисла со експерименталната истражувачка работа. А со доаѓањето на квантата физика на сцена – нашата претстава за атомот и светот се превртела главечки!
Хуморот како критичка леќа
Хуморот во книгата Атом и Ева служи како важна критичка леќа. Ироничните дијалози и сатирата не само што ги осветлуваат апсурдностите на модерниот свет, туку и ги покануваат читателите да преиспитаат дали материјата навистина е она што изгледа или е само проекција на една повисока идеја.
Прља го користи атомот како моќна метафора за консумеристичкото општество – нешто што на вид изгледа цврсто и стабилно, но во суштина е составено од празнина и движење, покажувајќи ја илузијата на трајност во материјалниот свет.
Колку е стар атомот?
Според современите научни теории, првичните атоми се формирани 380.000 години по Големата експлозија. Сепак, концептот за неделивата честичка е многу подлабоко вкоренет во човечката мисла. Древниот индиски филозоф Канада, кој зборувал за атомизмот долго пред античките грци, истакнувал дека материјата е составена од мали, неделиви единици. Иако традиционалната историска нарација атомизмот го поврзува строго со грчките филозофи, според Атом и Ева вистинската еволуција на идејата за атом се протега уште понатаму, вкоренета во древните индиски концепти. Оваа ретроспектива не само што ја проширува нашата перспектива за настанот на материјата, туку и ја нагласува вечната љубопитност на човекот да ја разбира природата на универзумот.
Заклучок: Древната честичка во модерен контекст
Од првите мигови по Големата експлозија, преку древните индиски и грчки филозофски истражувања, до модерната квантна физика и сатиричната литература – атомот останува еден од најинтригантните концепти во човечката историја. Можеби најголемата иронија е што колку повеќе го истражуваме, толку повеќе разбираме колку малку знаеме.
Еволуцијата на атомизмот е сведоштво за вечната љубопитност и бескомпромисната потрага по знаење, а Атом и Ева на Бранко Прља нуди хумористичка алтернатива на оваа голема нарација, потсетувајќи не дека дури и најсериозните научни концепти може да се преиспитаат преземат со хумор и критички став. Со спојување на историските факти и сатиричката нарација, книгата ги слави научните достигнувања и истовремено ја истакнува мистериозноста на постоењето.
Без разлика дали ги гледаме атомите како фундаментални градивни единици на реалноста или како шармантни ликови во космичка фарса, потрагата по разбирањето на универзумот останува живописна и непредвидлива авантура.
